Muhasebenin ürettiği bilgiler, finansal tablolar aracılığı ile finansal bilgi kullanıcılarına sunulmaktadır. Finansal tablolardaki bilgilerin gerçeğe uygun, doğru ve güvenilir olması karar vericilerin doğru karar verebilmeleri ve kaynakların verimli kullanılmaları açısından önemlidir.
2.3.1. Finansal Raporlarda Meydana Gelen Hile ve Usulsüzlüklerin Tanımı ve Unsurları
Hile ve usulsüzlük; işletme yönetiminde bulunanlar, yönetimden mesul şahıslar, çalışanlar ve işletmeyle alakalı üçüncü şahısların kasti şekilde yasal ve adil olmayan menfaatler elde etmek maksadıyla aldatıcı davranışlar sergilemeleridir. Bu noktada bağımsız denetçiler, finansal tablolarda ciddi yanlışlar doğurabilecek hile ve usulsüzlüklerin bulunup bulunmadığına dikkat etmelidirler.Varlıkların kötüye kullanılmasından ve hileli finansal raporlamadan kaynaklanan iki tür hile ve usulsüzlük söz konusudur (Pamukçu, 2011: 138).
Hileli finansal raporlamanın bir tanımı yapmak gerekirse, finansal tabloların yanlış şekilde şirketlerce kasıtlı olarak finansal tablo kullanıcılarını yanlış yönlendirmek ve yanıltmak maksatlı hazırlanarak sunulmasıdır denebilir (Rezaee, 2005: 279).Görüldüğü üzere hileli finansal raporlamada kasıt vardır. Bu tür raporlarda şirket bilerek ve isteyerek bilgi kullanıcılarını yanıltmak için finansal tablolardaki tutarları ve açıklamaları yanlış beyan etmektedir (Göçen, 2010: 111-115).
1980’lerin sonlarına doğru hileli finansal raporlamanın önüne geçebilecek yöntem ve araçları araştırmak zerine kurulan Treadway Komisyonu’na göre, hileli finansal raporlamaya genellikle mali yönden sıkıntı yaşayan şirketler başvurmaktadır (Arı, 2009: 416). Hileli finansal raporlama umumiyetle üst idarece yapılmaktadır. Hedefkomple tablodan faydalananları yanıltmaktadır. Umumiyetletopluma açıkfirmalarda yaygın olarak görülmektedir (Aydın ve Tuğay, 2018: 282).
Varlıkların kötüye kullanılması ise çoğunlukla şirket çalışanlarınca küçük ve önemsiz oranlarda işletmenin varlıklarının çalınması şeklinde yapılmaktadır. Fakat varlıkların kötüye kullanımı işletme yönetimince de gerçekleştirilebilmektedir. Böyle bir durumu ise işletme yönetimi ustaca gizleyebileceğinden ortaya çıkarmak bir hayli zordur (Göçen, 2010: 111-115).
Muhasebe hilelerini şu şekilde sıralamak mümkündür (Dinç ve Cengiz, 2014: 228); Defter ve belgeleri yok etmek, defter sayfaları ve belgelerin yerine başka sayfa ve belgeler koymak, kısmen veya tamamen sahte olarak düzenlemek, defter ve kayıtlarda hesap ve muhasebe hileleri yapmak, gerçek olmayan kişiler adına hesap açmak, vergi matrahının azalması sonucunu doğuracak şekilde başka defter ve ortamlara kayıtlar yapmak, çift defter kullanmak, defter ve belgeleri tahrif etmek, defter ve belgeleri inceleme için ibraz etmemek, muhteviyatı itibarıyla yanıltıcı belge düzenlemek.
İşyerlerinde hayata geçen hileleri engelleme vazgeçirme inceleme, belirleme yükümlülüğünü işyeri idarelerinde bulunmakla beraber işyerlerinde kurumsal idarenin unsurlarından idare kurumu işyeri idaresi denetim kuruluşu işyerinin bütün basamaklarında çalışan yöneticiler iç kontrolcüler ile personelle beraber harici kontrolcüler hile riskiyle alakalı farkı mesuliyetlere işlevlere haizdirler (Karausta ve Dönmez, 2013: 65).
İdare ya da çalışan kişiler parasal bir baskı duyduklarında, kendilerinde bunu bitirecek bir fırsat meydana geldiğinde yada onlara parasal genişlemeyi özendiren bir yer tahsis edildiğinde beyinlerdeki suç kavramını farklılaştırırlar. Aynı zamanda hileli hareketi hayata geçirirler (Çelik, 2015: 73).
Hileli finansal raporlamaya neden olan faktörler şu şekilde sıralanabilir (Küçük ve Uzay, 2009: 242);
● Zayıf kurumsaldurum
● Güçlü harici ve dahili baskı
Dış kontörcülerin alakalı sahasına varlıkların üstüne geçirilmesinden ötürü hileli rapor etme dahil olmaktadır. Bunun nedeni hileli rapor etme ile tabloya bakanların yanıltma hedefi hayata geçirilmektedir Oysa malların üstüne geçirilmesi tablolarda mühim yanıltmalara neden olsa bile hedef tabloyu kullananları tahrif etmek olamaz. Dolayısıyla adı geçen grafiklerde mühim yanlışlara sebep gerçek öğenin hileli rapor etmedir (Aydın, Tuğay, 2018: 282).
Hileli finansal raporlamaya başvuran şirketler; hisse senedi fiyatlarında ciddi ve hızlı düşüş yaşama, borsada listede yer alamama, iflas etme gibi olumsuz sonuçlarla karşılaşabilmektedir (Rezaee, 2005: 280). Dolayısıyla hileli raporlama her ne kadar bazı şirketler açısından avantaj elde etme adına yapılan bir hamle gibi gözükse de sonuçları bakımından oldukça riskli bir yönelimdir.
2.3.2. Finansal Raporlarda Meydana Gelen Hile ve Usulsüzlüklerin Raporların Kalitesine Olumsuz Etkileri
Hile ve usulsüzlükler, finansal tablolarda doğru olmayan bilgilerin yer verilmesi ya da sunulması gereken bilgilerin kasti olarak finansal tablolara eklenmemesi durumunda ortaya çıkan yolsuzluklardır (Genç, 2009: 74).
Hileli finansal raporlamanın kötü tesirleri türlü seviyelerde kendini anlatır. Kontrolcü yatırım yapan, borç veren kurumlar üstündeki tesirleri küçük seviyede sermaye piyasalarının aktifliğinin düşürülmesi mutluluk düzeyinin azaltılması türünden tesirleriyse büyük seviyede meydana gelen kötü tesirlere misal vermek imkan dahilindedir. Hilelerin direkt olarak masraflarına ilaveten motive yitirilmesi türünden doğrudan olmayan masrafları dahi çıkarıldığında hileli finansal raporlamanın neden olduğu mali yitirmelerin hesap edilmesinin zorluluğu kendiliğinden meydana gelmektedir (Küçük ve Uzay, 2009: 255).
Hileli Finansal Raporlamanın neden olduğukimi problemlerişu biçimde kısalmak imkan dahilindedir (Küçük ve Uzay, 2009: 249):
● Hileli finansal raporlama, finansal raporlama sürecinin kalitesini ve doğruluğunu düşürmektedir.
● Hem denetçilere hem de denetim firmalarına duyulan güven sarsılmakta ve denetim mesleğinin tarafsızlık ve doğruluk gibi nitelikleri olumsuz yönde etkilenmektedir.
● Hileli finansal raporlama sonucu finansal bilgilerin güvenirliğinin eksilmesi, sermaye piyasalarına duyulan güvenin de azalmasına sebep olmaktadır.
● Sermaye piyasalarının etkinliği düşmektedir.
● Ülkedeki refah artışı ve ülkenin büyüme hızına olumsuz etkileri vardır.
● Hileli finansal raporlamaya bir biçimde içine giren şahısların kariyeri kayba uğramaktadır. Mesela bahsi geçen şahıs tepe idarecisiyse topluma açık firmanın idare kurumu azası bulunması men edilerek kontrolcüyse işini yapmasının önüne geçilebilmektedir.
● Bu duruma karışan işyerleri genellikle batmakta ya da mali olarak büyük kayıplar yaşamaktadırlar.
● Düzenleyici ve denetleyici kurumlar daha müdahaleci hale gelmektedir.
● Adı hileye karışan işletmelerin faaliyetleri ve performansları olumsuz yönde etkilenmektedir.
Finansal tablo ile ilgili bilgilerin doğru, güvenilir, açık, şeffaf ve kıyaslanabilir olması bilgi kullanıcılarının ve karar vericilerin doğru, gerçekçi ve isabetli karar vermelerinde çok önemlidir. Her ne sebep ve şekilde olursa olsun finansal bilgilerin manipüle edilmesi finansal tablolara olan güveni zedelemektedir (Aydın ve Tuğay, 2018: 280).
Öte yandan finansal raporlamada başvurulan hile ve usulsüzlüklerin dozu iyi ayarlanmadığında ve açıklar daha fazla arttığında, durum büyük bir muhasebe yolsuzluğu haline gelmekte, şirket iflas etmek ya da yeni bir başlangıç için el değiştirmek zorunda kalmaktadır (Avşarlıgil, 2010: 33). Bir kurumda muhasebe meslek mensuplarının hile ve usulsüzlüklere başvurması, kurumu maddi ve manevi yönde sarsıcı etkide bulunduğu gibi toplumdaki bilgi kullanıcılarının çıkarlarına da zarar
vererek, piyasalara olan güveni etkilemektedir (Okafor, 2018: 2). Nitekim araştırmalara göre finansal raporlara olan güveni sarsan unsurların başında bilgi kullanıcılarının finansal raporlardan beklentilerinin karşılanmaması sebebiyle meydana gelen beklenti boşluğudur. Bilgi kullanıcıları şirketlerle alakalı karar verirken denetimden geçmiş finansal tablolardan faydalanmaktadırlar. Dolayısıyla finansal tablo kullanıcılarının beklentileri ile finansal tablolarda sunulanlar arasındaki fark arttıkça güvensizlik doğmaktadır (Arı, 2009: 411-412).
Günümüzdeki şirket yapıları ve iş ortamından dolayı şirket yönetiminde görevli olmayan ortaklar, şirketle ilgili bilgi almak amacıyla finansal tablolara başvurmaktadırlar. Bazı şirket yöneticileri çıkarları gereği finansal tablolardaki bilgileri manipüle edebilmektedir. Örneğin 1990’lı yıllar ve sonrasında çıkan finansal raporlama skandalları, kamuoyunun finansal raporlara olan güvenini sarsmıştır. Buradan hareketle finansal raporlamanın temel unsurunu oluşturan finansal tabloların gerçek bilgileri yansıtması gerektiği vurgulanabilir (Arı, 2008: 43). Çünkü finansal raporlamadan yararlanan bilgi kullanıcıları raporlama kalitesinden dolayı elde ettikleri bilgilerin doğruluğu ve güvenirliğinden ötürü kaygı duyabilmektedir.