kra konusu, ara lar taraf ndan daha ziyade f kra tipi ad verdi imiz f kra kahramanlar na göre ele al nm r. Türkçenin ana dil olarak konu uldu u yerlerin geni bir co rafi alan oldu unu dü ündü ümüzde, f kralar n konular na göre tasnif edilmesinin ya da konular na göre adland lmas n zorlu u ve zaman n yorucu olaca kabul edilen bir gerçektir. Bu konuda Dursun Y ld m “Türk f kralar tiplere göre tasnif etmek, di erlerine nispetle daha kolay ve daha pratiktir.” (Y ld m 1999: 18) demektedir. Bu nedenle f kralar n kra tiplerine göre s fland lmas n daha kolay olaca söyleyebiliriz. Biz de çal mam zda bu yönteme ba kalarak bir f kra tasnifi olu turmaya çal k.
Türk f kralar üzerindeki çal malar yla tan nan Pertev Naili Boratav, Dursun ld m, Nevzat Gözayd n, Saim Sakao lu gibi adlar sayabiliriz. Bu adlara f kralarla ilgili önemli çal malar olan ve eser veren ükrü Elçin, ükrü Kurgan, Abdülbaki Gölp narl , Ahmet Kudsi Tecer, Fikret Türkmen gibi ara lar da ekleyebiliriz.
Türk F kralar n S fland lmas
Lâmiî Çelebi’nin ba lay p o lu Abdullah’ n tamamlad Türk f kra ve masallar ndan olu an Lâtifeler adl eserin ba nda içindekiler diyebilece imiz bölümde derlediklerini adland rarak adeta s fland rlar. Bu adland rma, çok geni bir çerçevede ele al nm r ve
öyledir:
1. Birinci Bölüm: lim ve hikmet sahibi kimselerin aka ve cevapla malar hususundad r.
2. kinci Bölüm: Divânelerin aka ve lâtifeleri hususundad r.
3. Üçüncü Bölüm: Di er zamâne erbâb n söyle meleri hakk ndad r. 4. Dördüncü Bölüm: Aile akala malar hususundad r.
5. Be inci Bölüm: Tuzak ve tane (yem) sâhiblerinin konu malar na aittir (Çal kan
1978: 25).
Türk f kralar n konular na göre daha geni bir s flamas Faik Re at taraf ndan da yap lm r. 31 ba ktan olu an bu s flamada f kralar; baz ba klarda tip, baz ba klarda da konusuna göre de erlendirilmi , hem bundan dolay hem de madde say n çoklu u
2. Kötüle tirici tip 3. Gerginle tirici tip
4. Çözümleyici veya aç klay tip (Gözayd n 1977: 204-207).
Halk edebiyat alan nda ilk doktora çal mas yapan Mehmet Tu rul, Mahmutgazi
Köyü’nde Halk Edebiyat adl çal mas nda f kralar kahramanlar na göre iki gruba ay r: 1. Ad bilinen ah slarla ilgili f kralar (Nasreddi Hoca gibi)
2. Türlü tiplere ba f kralar (Hoca, Bekta i, h rs z gibi) (Tu rul 1969: 344-364).
Halk edebiyat ndaki önemli çal malar yla tan nan Pertev Naili Boratav, f kralar n kra tiplerine göre s fland lmas konusunda da geni bir çal ma yapm r. Boratav, f kra tiplerini 2 ana ba kta incelemi tir:
I. Ki ileri belli halk tipleri olan f kralar: Boratav, bu ba da kendi içinde 2’ye ay rmaktad r:
a. Ünlü adlar ta yan ve gerçekten tarihe mal olmu say lan ki iler: Bekri Mustafa, ncili Çavu gibi…
b. Özel adlarla an lmay p bir toplum zümresini temsil eden ki iler: Bekta i, Tahtac , Yörük gibi…
II. Belli bir topluluk tip, ünlü bir ki i söz konusu olmaks n, ortadan insanlar n güldürü maceralar konu edinen f kralar: Kar -koca, çocuklarla ana-baba, u ak-efendi, asker-subay vb. rt ve e lendiricili i sadece aç k saç k olmaktan gelen f kralar da bu bölüme girer (Boratav 1999: 86-87).
kra tipinin tan ve s fland rmas yla ilgili yap lan çal malar gözden geçirildi inde Dursun Y ld m’ n f kra tipi ile ilgili tan u ekildedir: “Türk edebiyat nda -
ister sözlü, ister yaz gelenekte olsun – bütün f kralar u veya bu ekilde halk n yaratt herhangi bir f kra-tipine ba olarak anlat r. F kralar n temel hususiyetlerinden biri de budur. F kra tipi, f kran n bir kahraman r; ama tek kahraman de ildir. Çünkü f krada yer alan ba ka kahramanlar da bulunabilir. F krada yer alan tek tip de olmad na göre, halk n kendisini temsil etme gücünü verdi i bu ah s kimdir? te bu durumu aç k bir ekilde ortaya koyabilmek için f kralardaki ana tipe “f kra-tipi” ad veriyoruz. F kra türünde tiple me temayülü gösteren ki ilerle gündelik hayat n çe itli sahnelerinde kar la z ikinci dereceden tiplere de ‘alt tipler’ ad verilebilir. Böylece her f krada bir ‘f kra-tipi’nin olabilece ini kabul etmi oluyoruz.” (Y ld m 1999: 18).
Dursun Y ld m’ n f kra tiplerine göre yapt Türk f kralar n tasnifi öyledir:
1. Ortak ahsiyeti temsil yetene i kazanan ferdî tipler: ld m, bu bölüme giren kralar da alt ba a ay r:
a) Türkçenin konu uldu u co rafî alan içinde ve dünyada ünü kabul edilen tipler: Nasreddin Hoca.
b) Türk b oylar aras nda tan nan tipler: ncili Çavu , Bekri Mustafa gibi.
c) Türk boylar aras nda halk n veya zümrelerin ortak unsurlar n birle tirilmesinden do an tipler: Bekta i, Aldar Köse gibi.
d) Ayd nlar aras ndan ç kan tipler: Ha met, Koca Rag p Pa a gibi. e) Mahalli tipler
f) Belli bir devrin kültürü içinde yarat lan tipler: Karagöz. 2. Zümre tipleri
3. Az nl k tipleri 4. Bölge ve yöre tipleri 5. Yabanc f kra tipleri 6. Gündelik f kra tipleri
a) Aile fertleriyle alâkal tipler: Ana-baba, kar -koca, kaynana gibi. b) Mariz ve kötü tipler: Deli, hasis, cimri, kör, topal, sa r gibi.
c) Sanat ve meslekleri temsil eden tipler: Ressam, air, doktor, hâkim, asker gibi. 7. Moda tipler (Y ld m 1999: 25-32).
Dursun Y ld m’ n s flamas da f kra tiplerine göre yap lm r. Y ld m, f kra tasnifi yapmadan önce f kra tipleriyle ilgili görü ünü “F kra-tipleri ya am ki iler
olabilece i gibi, çe itli zümrelerin, az nl klar n, bölge ve yörelerin, kültürlerin ortak hususiyetlerinin bir araya gelmesinden meydana gelen, fizik ve ruhî portre kazanm , ortak yap hususiyetlerini belli bir ahsiyet halinde meydana koymu , ki ilik vasf belirmi tipler de olabilir.” (Y ld m 1999: 18) dile getirmektedir.
2. Bir toplulu u temsil eden tipler etraf nda te ekkül eden tipler
a) Din ve inan sistemiyle ilgili olanlar (Hoca, Kad , Bekta i, Tahtac gibi) b) Bir bölge halk ile ilgili olanlar (Laz, Karatepeli, Kayserili gibi)
c) Bir karakter veya meslek grubu ile ilgili olanlar (Ahmak, deli, cimri, sarho , h rs z, doktor gibi)
3. kahramanl f kralar (Hoca-talebe, usta-ç rak, ebeveyn-evlat, komutan-asker, efendi-u ak gibi) (Sakao lu 1992: 43-44) eklindedir.
Sakao lu, Alptekin ve Karadavut’un 8 ana ba k alt nda yapt klar f kra s flamas dad r:
1. Türk Dünyas nda Oldu u Kadar Ba ka Ülkelerde de Tan nan Tipler: Nasreddin Hoca. 2. Türk Dünyas n Belirli Bölgelerinde Tan nan Tipler
3. Bir Toplulu u veya Zümreyi Temsil Eden Tipler 4. Dar ve Geni Bölge Tipleri
5. Yerel Tipler
6. Ayd n ve Sanatç F kra Tipleri 7. Yabanc ve Az nl k F kra Tipleri
8. Öbür F kra Tipleri (Alptekin vd. 2010).
Ayr ca Türk f kra tipleriyle ilgili önemli bilimsel çal malar da yap lm r. F kra tipleri ile ilgili yap lan belli ba doktora ve yüksek lisans tezleri unlard r:
a) Doktora Tezleri:
1. Altunel, brahim (1990), Anadolu Mahallî F kra Tipleri Üzerinde Bir Ara rma nceleme ve Metinler), Konya (Yay nlanmam doktora tezi).
Giri , üç bölüm, sonuç, bibliyografya ve eklerden olu an bu çal mada, 515 tipe ba 811 mahalli f kra toplanm ve mahalli f kra tiplerinin 71 ile göre da yap lm r (Altunel 1990: 2-17).
2. Gök en, Cengiz (2002), Temel F kralar Üzerine Bir Ara rma, Konya (Yay nlanmam doktora tezi).
Bu çal ma; giri , dört bölüm ve bibliyografyadan olu maktad r. Ayr ca Temel kralar n incelenmesinin yer ald bu tezde 530 f kra metni bulunmaktad r (Gök en 2002: 1).
b) Yüksek Lisans Tezleri
1. Emedov, amuhammet (2004), Türkmen F kra Tipleri Üzerine Bir Ara rma, Kayseri (Yay nlanmam yüksek lisans tezi).
2. Meyermanova, Jannet (2001), Kazak F kralar ve F kra Tipleri, Konya (Yay nlanmam yüksek lisans tezi)
2. Günk l, Duygu (2005), Bölge ve Yörelerle lgili F kra Tipleri Üzerinde Bir
Ara rma (Rusya'da Çukotya Azerbaycan'daki eki ve Nehrem ve Türkiye'de Karadeniz kralar örnekleri), zmir (Yay nlanmam yüksek lisans tezi).
Yapt z incelemelerin ve ara rmalar n ard ndan f kra tipi ile ilgili kendi tan z öyle olu tu: F kra tipi, ki ilik özelli i beliren; do du u ve ya ad toplumun ortak yönlerini temsil eden, bu ölçüde yay lan, kal k vasf na ula an, temsil etti i tipi halk n kazand rd , insani ve sosyal unsurlar bünyesinde bar nd ran; halk n kendi içinde kabul etti i için halk n sesi, gözü, kula , zekâs , yarg gücü olabilen; ferdi bir ahsiyet olarak ifade edilemeyen ancak milletin ortak ahsiyeti olabilen f kra kahraman na denir.
Yukar da verdi imiz bilgilerden sonra biz de bu çal mam zda iki f kra tipini inceleyece imiz için f kra tipi tasnifi yapmam n gerekli oldu unu dü ündük ve bu konuda bir f kra tipleri üzerine bir tasnif denemesi yapmaya çal k. Olu turdu umuz
kra tasnifimiz öyledir:
1. Ulusal F kra Tipleri
Ulusal f kra tipleri, ya ad klar na üphe olmamakla birlikte f kralar na konu olan olaylar n gerçek ya amlar yla ili kisi saptanamayacak kadar f krala tiplerdir. Nasreddin Hoca, ncili Çavu ve Bekri Mustafa bu üç f kra tipidir. Bunlar n ulusal f kra tipi oldu unda hiçbir üphe yoktur. Bu f kra tipleri sadece dar bir bölgede anlat lmakla s rl kalmam , bütün Türkiye’de tan nm r. Hatta bunlardan Nasreddin Hoca sadece Türkiye’de de il; tüm Türk dünyas nda ve di er dünya devletlerinde de bilinmektedir. Boratav, Türk anlat gelene inde f kra tipi olmu ve ad yapm ünlü ki ileri; halk n geneli taraf ndan benimsenen,
kralar önce sözlü gelenekte olu an ve geli en, sonradan yaz olarak kitaplara da geçen; ama yine de halk içinde ve sözlü anlat yoluyla yay lan üç ünlü f kra tipinden (Nasreddin
a) Dünyaca Ünlü Olanlar
Ulusal f kra tipleri olarak ald z Nasreddin Hoca, Uygur Türklerinden Gagauz Türklerine Türk dünyas nda (Sakao lu-Alptekin 2009: 63-83) ve Japonya’dan Amerika Birle ik Devletleri’ne kadar di er ülkelerde (Sakao lu-Alptekin 2009: 85-103) de tan nmaktad r. Sarho lu uyla tan nan Bekri Mustafa, Nasreddin Hoca kadar ünlü olmasa bile sadece Türkiye’de de il; Türkiye d nda da bilinmektedir. Yugoslavya ve Romanya’da Bekri Mustafa ile ilgili çal malar bulunmaktad r. Özellikle Romanya’da Bekri Mustafa ile ilgili çal malar n tarihi 17. yüzy la kadar dayanmaktad r. Bekri Mustafa f kralar Romanya’da ilk kez tan tan Romen tarihçi Dimitrie Cantemir (1693), Osmanl mparatorlu u’nun Yükseli ve Çökü Tarihi adl eserinde Bekri Mustafa’n n IV. Murat ile olan ili kilerinden söz etmi tir.
Yine Romen airlerinden Vasile Akeksandri’ n (1821-1890) Sultan Gazi Murat ve Bekri Mustafa adl bir manzumesi vard r (Gubo lu 1987: 99-102).
b) Türkiye’de Bilinenler
Ara rmalar z sonucu ulusal f kra tiplerinden ncili Çavu ’un sadece Türkiye rlar içinde bilinmekte oldu u görü üne vard k.
2. Türk Cumhuriyetlerinde Tan nan F kra Tipleri
Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan gibi Türkî devletlerde tan nan kra tipleridir. Esenpulat (TürkmenTürkleri), Ahmet Akay (K m Türkleri), Molla Zeydin (Uygur Türkleri), Kuyruçuk (Kudaybergen) (K rg z Türkleri) gibi.
3. Belli Bir Zümreyi ve Az nl klar Temsil Eden F kra Tipleri
Belli bir toplulu un veya az nl klar n özelliklerini temsil eden tipleri bu gruba alabiliriz. Mevlevî, Tahtac , Bekta i, Aldarköse, Terekeme, Efe, Yörük, Yahudi gibi.
4. Ayd n Kesimi Temsil Eden Tarihî F kra Tipleri
Bu f kra tipleri gerçek hayatlar bilinen, toplumun ayd n kesiminden olan ve hayatlar etraf nda f kralar olu an tarihî ki ilerdir. Pertev Naili Boratav f kra tipleri konusunu i lerken bu gruba ald z f kra tiplerinden bahsetmektedir (Boratav 1999: 87). Bu f kra tiplerine örnek olarak 18. yüzy n ünlü devlet adam Koca Rag p Pa a, air F tnat Han m, Keçecizade zzet Molla, Öküz Mehmet Pa a, hicivci air Ha met, Nam k Kemal, Ali ir Nevaî, Neyzen Tevfik, Mehmet Âkif Ersoy, Süleyman Nazif, Yahya Kemal Beyatl ’y f kra tipi olarak verebiliriz.
5. Bölgesel Tipler
Türkiye s rlar içersinde belli bir bölgeyi ve o bölgede ya ayan insanlar n özelliklerini temsil eden tiplerdir. Karadenizli, Temel ve Kayserili gibi.
6. Mahalli Tipler
kralar sadece ya ad klar bölgede bilinip Türkiye s rlar içinde ünü her yerde bilinmeyen f kra tipleridir. Konyal Tayyip A a, aml n Hac brahim, Mutlu Çivit Emmi, nl bik Day , Botsal Kara Kâmil, Silifkeli Hac Kiya gibi. Dursun Y ld m, mahalli kra tiplerini “Türk co rafyas n küçük bölge ve yörelerinde tan nan, bilinen f kra tipleri sadece o çevre halk taraf ndan benimsenmi ler, daha geni alanlara yay lamam lard r
(Y ld m 1999: 30) eklinde tan mlar. Bu konuda bir de doktora tezi yap lm r: Altunel, brahim (1990), Anadolu Mahallî F kra Tipleri Üzerinde Bir Ara rma ( nceleme ve Metinler), Konya. Yine mahali f kra tipleri makalelere de konu olmu tur. Örne in Saim
Sakao lu Konyal Tayyip A a’y ve daha birçok f kra tipini Türk F kralar ve Nasreddin Hoca adl eserinde tan tm r (Sakao lu 1992: 77-85).
7. Meslek Gruplar Temsil Eden Tipler
Belli bir meslek grubundaki herhangi bir ki iye atfedilerek anlat lan f kra tipleridir. Doktor, hâkim, ö retmen, berber, din adam , asker, avc gibi.
8. Hastal kl Tipler
Bu grupta da sarho , deli, hasis, cimri, pinti, kör, topal, sa r, h rs z, doland , ya, yankesici gibi f kra tiplerini sayabiliriz.
9. Aile Fertleriyle lgili Olan F kra Tipleri
llarda kaynaklarda yer verilmeye ba land ve örne ine az rastland için örnek vermenin yerinde olaca dü ündük. Bu amaçlarla a ya iki örnek f kra al yoruz:
Ben Kedi miyim?
nönü gençlik y llar nda evinde otururken mutfaktan bir ç k duydu. E i Sevinç Han m "Erdal ko fare var' diye ba yordu. nönü istifini bozmad ve e ine öyle seslendi: “Ne yapay m Sevinç? Ben kedi miyim?” ( www. fikrabul. com).
Ziyaret
Merhum siyasetçilerden Osman Bölükba yapt Avusturya gezisi s ras nda bir gazetecinin "Atalar n Viyana’da ne i i vard ?" sorusuna "Haçl seferlerine iadeyi ziyaret!" cevab verir (www. fikrasi. com).
II. NC ÇAVU VE BEKR MUSTAFA FIKRALARI ÜZER NDE YAPILAN ÇALI MALAR