Fiillerin Birleşik Zaman Çekimleri

İsim fiilin mevcut şekilleri fiil çekimlerine de getirilir. İsme gelince onu fiilleştiren bu ekler fiil çekimlerine gelince de birleşik çekim yapar. Birleşik çekimde bir asıl fiilin, bir de isim fiilinin iki çekim eki üst üste gelir yahut iki fiilin iki çekim şekli arka arkaya sıralanır (Ergin, 2004: 307).

Birleşik çekimler Hadim ve yöresi ağızlarında da hikâye, rivayet ve şart olmak üzere üç temel başlıkta incelenecektir.

2.2.2.2.3.1. Hikâye

Basit zamanlı bir fiilin görülen geçmiş zamanda meydana geldiğini bildiren çekimdir.

Fiillerin hikâye çekimi yaygın olarak fiil tabanı+zaman veya şekil eki+cevher

fiili+görülen geçmiş zaman eki+şahıs eki sırasına göre yapılır (Aydın, 2002: 88).

Ancak bu sıranın bazı durumlarda bozulduğu görülür.

2.2.2.2.3.1.1. Geniş Zamanın Hikâyesi Birinci Teklik Şahıs: -erdim, -ūdum

ben devamlı şi͜ ĩderdim 1/207 beȻ çoġ͜ oturūdum 1/307

İkinci Teklik Şahıs : -rdun, -rdin, -erdin, -rdiñ, -ardıñ okurdun 8/182

üflerdin işde 8/182

kóyü gezerdin ama en güzel elbiseleri geyerdin 8/182 bahară͜ ġadaɁ okurdun kur’an’ıñı, ö̅reñirdiñ 8/171 gelene dutardıñ 8/219

Üçüncü Teklik Şahıs : -rdı, -īdı oḱul oráya toplanırdı. 1/108 dışı kılıyla kalīdı 8/12

Birinci Çokluk Şahıs : -erdik, -_{erdig̲, -erdik, -ardık, -ardıḳ, -ardıḱ, -rdıg,}

biz oñu zėyārete gederdik 1/40 şi͜ īderdik “şey ederdik” 1/99 eve gitmeSdig_{̲ 1/110}

izbede işde pėyniri ġendimiS yapardık 8/12 cızıḱları cızardıḱ “çizikleri çizerdik” 1/99 ḳarşılama tö̇reni gibi yapardıḳ 1/151 al ġuşaTırdıg 1/56

üç yire bóyle sofra sererdig̲ 8/31

böyük şėylerde üç döɁt tane keserdik 8/35

İkinci Çokluk Şahıs: -rdünüz

kóyün içini gesseñiz górürdünüz 2/8

Üçüncü Çokluk Şahıs: -erlerdi, -arlardı, -urdu, -rler, -ıḷḷāɁdı, -ürler evel gėyeɁlerdi 1/55

fesin üstüne börümcē tö̇m örtellerdi 1/60 onu bö̇yle toprak çölmeklere basarlardı. 8/9 afyon ġaymā derler 8/6

o͜ ğadar çoğ͜ olurdu 8/8 o toprak şiylere üyüdürler 8/10 bóyle ġuşatıḷḷāɁdı 1/60

Üçüncü çokluk şahıs geniş zamanın hikâye çekiminde şahıs ekinin iki kez kullanılarak birleşik çekimin oluştuğu görülür.

beklerlerĭdi 1/142

Üçüncü çokluk şahıs kullanımında dikkat çeken bir husus da şahıs ekinin zaman ekinden sonra kullanılmasıdır.

çoḱ beklerdiler milleti “beklerdi” 1/146

2.2.2.2.3.1.2. Şimdiki Zamanın Hikâyesi İkinci Teklik Şahıs: -yodun

Pitmesini bekliyodun 7/36

Üçüncü Teklik Şahıs: -_{yordu, -(í)y̥di, -(i)ydi, -yıdı, -yodu, -ydu}

yapıḷıyordu da işde yirmi otus senedir onlar yapıḷmıyor. 2/63 ya bi anos yapılíy̥di 1/261

bir bardak ıscak su ġativeriydi. 1/317 ermeneg̲ tarafına filan mal satıyıdı. 8/17 önceleri o da ȯluyodu 6/84

yola oturuydu 8/150

Birinci Çokluk Şahıs : -yorduḳ, -ydik, - ydig̲ -īdiK, -yıdıḱ, yoḲ oyle değil, resmen içiyorduḳ 2/52

fes gėydiriy̥dik 1/56 giydiriyorduk”

bȱberli bulamacı bişirīdiK 1/213 pişiriyorduk” ya ḱapı ḱapı çağıriyıdıḱ 1/261 “çağırıyorduk” ġavȱriydig̲ 8/216 “kavuruyorduk”

2.2.2.2.3.1.3. Gelecek Zamanın Hikâyesi Birinci Teklik Şahıs : -acādım, -ecēdim bi şey deyecēdim unutdum. 8/56

ya ben ırahadsız olmayaydım sac bóreği yapacādım. 5/3

Bir kullanımda birinci teklik şahıs anlamında üçüncü teklik şahıs kullanıldığı tespit edilmiştir.

bak ben sağa uyduracāy̥dı. “Bak ben sana uyduracaktım.” 8/146

İkinci Teklik Şahıs : -acādın

oñu ġışın ġullanacādın. 8/11

Üçüncü Teklik Şahıs : -ecēdi

memet emce sana bi şiy diyecēdi 9/92

Birinci Çokluk Şahıs : -cādık, -ecēdik, -acagdıg öyle zopa falan ne araycādık 1/319

aḱşam bėrazda yiyecēdik yemē 10/175 aslında bógün yapacagdıg 8/114

2.2.2.2.3.1.4. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi Birinci Teklik Şahıs : -dıydım, -dim idi

ġoyya’ya ziyaretlerine vardıydım. 2/44 eFlendim idi 15/4

İkinci Teklik Şahıs : -din idi sen baña ġaç verdin idi? 8/98

Üçüncü Teklik Şahıs : -dıydı, -diydi,

handan ġaç ġere yaPdıydı da çekdiydi. 5/37 acemi birlīne hatay’a gėtdiydi 7/30

gėçeȻ gün bişirdiydik o musafirlere 8/117 öyleninsire geldiydik 15/9

seksende yaPdıydıḱ buñu tabi. 10/3

2.2.2.2.3.1.5. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi Üçüncü Teklik Şahıs : -mişdi

bana bi arkadaşım ö̅redmişdi 5/31

Birinci Çokluk Şahıs : -mişdik

gayrı çadırı şedmişdik 6/163

kendimiz yapmak isdemişdik 17/15

2.2.2.2.3.1.6. İstek Kipinin Hikâyesi

Basit kip çekimlerinde örneğine rastlanılmayan bu ek birleşik çekimlerde kullanılmıştır.

Birinci Teklik Şahıs : -eydin, -aydım

bileydin de ġoyaydık.5/49

ya ben ırahadsız olmayaydım sac bóreği yapacādım 5/3

İkinci Teklik Şahıs : -aydın

oglum babanı çağaraydın mutfakdan. 5/42 baba okuyaydın nasıl olurdu ki dėrler. 8/202

Birinci Çokluk Şahıs : -aydık

2.2.2.2.3.1.7. Şart Kipinin Hikâyesi Üçüncü Teklik Şahıs : -saydı

demin ömer dayı vardı o burda olsaydı daha iyi olurdu. 3/2

2.2.2.2.3.2. Rivayet

Basit zamanlı bir fiilin belirsiz geçmiş zamanda gerçekleştiğini bildiren bir çekimdir. Hadim ve yöresi ağızlarında standart Türkiye Türkçesinde kullanılan –mış/-

miş, -muş ekleri kullanılmaktadır.

2.2.2.2.3.2.1. Geniş Zamanın Rivayeti

Hadim ve yöresi ağızlarında katmerli rivayet çekimi halk arasında sıkça kullanılır. Bu kullanım geniş zamanda ve gelecek zamanda yaygındır. Anlamın kuvvetlendirmek ve vurguyu belirtmek için katmerli rivayet yöre ağzında kullanılmaktadır.

Üçüncü Teklik Şahıs: -ermiş, -rmiş, -rmuş

anne dimek geçermiş 1/320

bir ağaç iki insan yetişirmiş yaní 2/205 ġabı ayrı olanın dadı ayrı olurmuş derler 7/43

Üçüncü Çokluk Şahıs : -rlarmış, -erlermiş

ġuşadırlarmış öyle ipek yazma başda. 8/187 onnar góçerlermiş ġendi sürüleriyle 8/233

2.2.2.2.3.2.2. Gelecek Zamanın Rivayeti Birinci Teklik Şahıs : -cēmişim

ne deycēmişim guzūm 21/4

äsġer gelcēmiş 1/141

Üçüncü Çokluk Şahıs: -acaḳlarmış, -c̠eg̲lermiş

kesim yapacaḳlarmış 2/208

eḇeli añayın bóbayın buraya gelc̠eg̲lermiş de az bi tañsiyoñu yókselmiş. 10/73

2.2.2.2.3.2.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti Üçüncü Teklik Şahıs : -mişimiş,

telefon etmişimiş 2/147

2.2.2.2.3.2.4. Şimdiki Zamanın Rivayeti Üçüncü Teklik Şahıs : -yormuş, -yomuş

pekmeze su ḱoyup unla pişiriyormuş 7/39

onu ḱarna sarıyomuş, ḱarının suyunu alıyomuş 7/39

Üçüncü Çokluk Şahıs : -yorlarmış

unla acı biber ḱoyuyorlarmış 7/39

2.2.2.2.3.3. Şart

Hadim ve yöresi ağızlarında birleşik şart çekimleri Standart Türkçede olduğu gibi fiile önce zaman eki, cevherî fiil sonrasında şart eki ve üzerine de şahıs ekini alarak yapılır.

2.2.2.2.3.3.1. Geniş Zamanın Şartı Birinci Teklik Şahıs: -Ɂsem, -rsam uñutursam şu dağların başını 16/12

FĭrsaT bȯḷäbiliɁsem 1/24 “Fırsat bulabilirsem”

İkinci Teklik Şahıs: -rsen, -ersen, -īsan, -ursan, -arsan, -ūsa eğer banımın baȭçası diyerek girersen dedi 1/285

ne yaparsan yaP deyzēn elindeyiz ġızım. 10/117

Geniş zaman ünsüzünün sızıcılaşıp düşmesi önündeki ünlüyü uzatır. Hadim ağzında geniş zamanın şartında örnekleri mevcuttur.

evel yaPdırīsan allā iṭātin varsa 1/251

ȯ zaman kaç davar olūsa kesilirdi burada 10/129

Birinci Çokluk Şahıs : -ersek, -ırsaġ

çay içersek 2/1

şundan herkez olsa da şunu ġaldırsaġ 5/23

İkinci Çokluk Şahıs : -rseniz

köy ayayının altında, gelin, gelirseniz bekleriz 7/69

Üçüncü Çokluk Şahıs : -rlarsa

çocuglar top oynarḷarsa 1/107

2.2.2.2.3.3.2. Gelecek Zamanın Şartı İkinci Teklik Şahıs : -ecēsen

yav gedecēsen habiller’in içinden ġaraman 9/70

İkinci Çokluk Şahıs : -cāsanız, sarıcā’yă ūracāsanız 9/62

2.2.2.2.3.3.3. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı İkinci Teklik Şahıs : -diyseñ

eliniyle evirdiyseñ o da oñu yiyceg̲sin der

İkinci Çokluk Şahıs : -diyseniz

2.2.2.2.3.3.4. Şimdiki Zamanın Şartı İkinci Teklik Şahıs : -yorsan

köpekleri seviyorsan ġorsun 2/16

Üçüncü Teklik Şahıs : -yoruysa, -yorsa

o çocuk barabar yapılıyoruysa 5/93

noolacak eşi şuñu şurdan ġaldırıyorsa? 5/95

İkinci Çokluk Şahıs : -yorsanız

şimdik siz de takib ediyorsanız her şiy dogala yönlendirmeye çalışıyorlar. 6/101

2.2.2.2.3.4. Katmerli Çekimler

Katmerli birleşik kipler, ikiden fazla kipin belirli birleşme kurallarına bağlı olarak arka arkaya getirilmesiyle oluşturulur. Bu kiplerin oluşturulmasında bildirme ve belirli tasarlama kiplerinin hikâye ve rivayet birleşik kipleri esas rolü oynar.

Hadim ağzından alınan örneklerde geniş zamanın rivayetinin rivayeti ve gelecek zamanın rivayetinin rivayeti olmak üzere iki katmerli çekim kaydedilmiştir. Bu örnekler de üçüncü şahıslarda kullanılmıştır. Diğer şahıslarda örneklerine rastlanılmamıştır.

2.2.2.2.3.4.1. Geniş Zamanın Rivayetinin Rivayeti Üçüncü Teklik Şahıs : -rmışımış, -urmuşumuş

anamgilin zamanında oynayan oynarmışımış 8/230 ama çoğu hep mevlidli olurmuşumuş. 8/230

Üçüncü Çokluk Şahıs: -rlermişimiş, (i)rlermişimiş, erlermişimiş,

-arlarĭmışımış

ö̇ç ėteġ dėrlermişimiş, gėyerlermişimiş 1/55 gelirlermişĭmiş 1/139

2.2.2.2.3.4.2. Gelecek Zamanın Rivayetinin Rivayeti

Üçüncü Teklik Şahıs : -ecēmişimiş

bu señe de gelecēmişimiş 10/115