Hâl Ekleri

İsmin başka kelimelerle ilgi kurmak üzere aldığı eke hâl eki, başka bir kelime ile ilgi kurmak üzere, ismin, yalın olarak veya ek alarak bulunduğu duruma ismin hâli denir.

İsmin halleri ismin diğer kelimelerle münasebeti sırasında içinde bulunduğu durumlardır.

Hal ekleri, ismi kendisine tabi olmayan, kendisinin tabi olduğu unsurlarla münasebete getiren eklerdir. Bu ekler, ismi isimlere, edatlara ve özellikle fiillere bağlayarak birçok münasebetler kurarlar ve bu münasebetlerden birçok isim, edat ve fiil grupları ile cümleler doğar. (Vural- Böler, 2011: 161)

2.2.1.4.1. Yalın Hâl

İsimlerin başka bir unsura bağlı olmayan ve hâl eki almamış şekillendir. Çoğul ve iyelik eki alan kelimeler de yalın hâldedir.

ḳarşılama 1/151

oruş çog gúzel bi şey 1/157 beş torunum var 1/165

2.2.1.4.2. İlgi Hâli : +ın, +in, +nın, +nin, +un, +ün, +ñ, +ıñ, +iñ, +uñ, +ún, +üñ, +niñ, +nıñ, +nuñ, +nüñ, +im, +ğin, ȱn

İsmin başka bir isimle ilgisi olduğunu ifade eden hâldir. İlgi halinin öteki hâl eklerinden farkı, ismi fiile bağlayan bir ek olmamasıdır. İlgi hali eki ilişki kurduğu isimle yalın durumda bir kavramı karşılamaktadır (Vural- Böler, 2011: 163).

İlgi hâli eki, ünsüzle biten isim kök ve gövdelerinden sonra -In/-Un; ünlüyle bitenlerden sonra -nln/-nUn şeklindedir(Vural- Böler, 2011: 163).

ḱadının bire 5/52 “kadının birine”

ceñazenin üstüne 2/95, ġonya’nın adamları 2/103 ȩvün içi “evin içi” 1/18, bizim yayla yóḷumuz 1/29 bi evȱn 22/11

Hadim yöresinde ilgi hâli ekinin düşmüş kullanımları da vardır: benn toruññar vār işde. (Benim torunlarım var işde.) 1/4

Nazal n (ñ) ile de kullanılan örnekleri mevcuttur.

kóyümüzüñ “köyümüzün” 1/10, ġadĭ ġısmınıñ “kadın kısmının” 1/19, eviniñ ȯnünde 2/14, bur͜āñ “buranın” 1/43

Katı, patlayıcı damak ünsüzü /k/ sesinin etkisiyle ön ünlülerin artlılaşarak kullanıldığı görülür.

Genizsi n sesinin düşmesi, bağlayıcı ünlüyü genizsileştirmiştir. Sadece bir örnekte tespit edilmiştir.

beşĩğin de esgi belediye başġanları isdisdam edildi 17/20 “Beşinin de eski belediye başkanları istihdam edildi. “

2.2.1.4.3. Belirtme Hâli : +ı, +i, +u, +ü

İsme belirlilik kazandıran, onu kendisinden sonraki fiile bağlayan ve fiilin etkisinde bulunduğunu gösteren haldir. İsimleri bu duruma sokmak için sonlarına +I/+U ekleri getirilir (Vural-Böler, 2011: 161):

tėlvezyoñu “televizyonu” 1/3 ǟtimi aldık “eğitimi” 1/6 k͜͜ö̇ü “köyü” 1/43

ısmanagı her oddan yaparız 5/61 “Ispanağı her ottan yaparız.”

Hece kaynaşmalarının olduğu yerde kendinden önceki hecenin ünlüsüne dâhil olup belirtme hâli ekinin ünlüsünün uzadığı görülür.

kulā “kulağı” 5/13

2.2.1.4.4. Yönelme Hâli : +a, +e

İsmi fiile bağlayan ve genellikle fiilin kendine doğru yöneldiğini, yaklaştığını belirten hâldir. Yönelme hâli -A ekiyle yapılır:

bėşēñci sıñıfa ġadā “beşinci sınıfa kadar” 1/7 ġanal yediye “kanal yediye” 1/27

Sızıcı /h/ ünsüzünün düşmesiyle kelime kökündeki /a/ sesiyle yönelme hâli eki /a/’nın uzadığı görülür.

allā iṭātin “Allah’a itaatin” 1/251, burā ġadar “buraya kadar” 4/54

2.2.1.4.5. Bulunma Hâli : +da, +de

İsimleri fiillere bağlar ve genellikle fiilin içinde, üstünde ve üzerinde oluştuğunu belirtmek için kullanılır ( Vural-Böler, 2011: 162). Bulunma hâli eki “- DA”dır.

būrda bėşēñci sıñıfa ġadā gėTdik 1/7

/t/ sesinin ötümlüleşmesi Hadim ağzında en sık görülen özelliklerdendir. işde “işte” 1/22

Bulunma hâli eki ayrılma hâli eki görevinde kullanılmıştır.

ata bindiyilene hadim’de onu almış. (Ata bindiğiyle Hadim’den onu almış.) 8/186

Aitlik eki “ki”nin etkisiyle bulunma hâli ekinin ünsüzünün uzadığı görülür. ocaġdāğını “ocaktakini” 4/84

Üçüncü teklik şahıs iyelik ekinden sonra gelen bulunma hâli ekinin arasına zamir n’si gelmeden kullanıldığı da görülür.

ġurban bayramıda “Kurban Bayramında” 1/162

2.2.1.4.6. Ayrılma Hâli : +dan, +den, +dañ, +deñ +Tañ, +tan, +ten +nan,

İsmi fiile bağlayan ve genellikle fiilin kendisinden uzaklaştığını, ayrıldığını belirten bir hâldir. Türkçede ayrılma hâli -DAn ekiyle yapılır (Vural-Böler, 2011: 162). Hadim ağzından alınan örneklerde ünlü uyumunun tam olduğu görülür.

ḳoperatifden “kooperatiften” 1/84

elin bahçasından 1/290 “elin bahçesinden” uzaḱtan gelirse 7/17

saf ipėkten 8/183

Nazal kullanıldığı da görülür. SabāȭTañ beri “sabahtan beri” 1/21 ȯndañ soñura 10/90 “ondan sonra” eSg̲ilerdeñ 1/44

Ünsüz benzeşmesiyle +nan şekline dönüştüğü örnekler de mevcuttur. deyişik oyunnarnan oynadıḳ “Değişik oyunlardan oynadık.” 6/35

2.2.1.4.7. Vasıta Hâli : +la, +le , +ıla ,+ile , +ĭla +ılan +ilen, +ĭlan +ín, +nan, +na

İsmin belirttiği nesnenin vasıta olarak kullanıldığını, fiile vasıta olduğunu belirten haldir. Yani vasıta hali ekinin asıl görevi fiilin ne ile yapıldığını göstermektir. Eki -lA(< ile)’dir. Vasıta hâli Eski Türkçede -In/-Un ekiyle yapılırdı. Ancak bu ek zamanla işlekliğini yitirerek yazın, kışın, güzün, ansızın, ilkin, yayan gibi örneklerde olduğu gibi kalıplaşmış ve yerini ile edatına bırakmıştır. Zaten ile edatı ile -n’nin işlevleri hemen hemen aynıdır. Bundan dolayı ek, yerini kendiliğinden edata bırakmış, edat onun yerini almıştır. ile edatı zamanla -IA şeklinde ekleşerek yeni bir vasıta hâli eki durumuna geçmiştir(Vural-Böler, 2011: 163-164).

aḷĭla “al ile” 1/281

yemek bi pilavĭlan et başġa bi şey yoḲ 4/37 ata bindiyilene hadim’de onu almış. 8/186

bu dedi ki ya gördükden bi araba aÇıkdı çapınan dedi 10/79 “çapıyla” sabunna sarabilenler var 6/93

İlerleyici benzeşmenin etkisiyle -l > -n değişimiyle vasıta hâli ekinin ünsüzünün değiştiği görülür.

ėzáníne “ezanıyla” 1/11

2.2.1.4.8. Eşitlik Hâli : +ca, +ce

İsmin eşitlik, benzerlik, gibilik ifade eden hâlidir. Bu hâlin eki -CA’dır. Hadim ağzında +ca, +ce eşitlik hâli ekinde hecenin ünsüzü ötümlüdür.

eyice “iyice” 2/127, köyce olarak 6/148, bizce 9/78, ıscacıkcana “sıcakça, sıcak bir şekilde” 1/229

+CA eşitlik hâli ekinin çekim ekli fonksiyonuna da metinlerde örneğine rastlanmıştır. Yapım eki olarak işlekliği gittikçe azalarak çekim eki fonksiyonu gittikçe kuvvetlenmiştir. +cak ve +cek şeklinde iki kullanımı tespit edilmiştir.

͜uurlarıs garí tȯplanırız köycek, gomşucak şora gelen gonşular, toplanan gonşular toplañırız. 21/59

Metinlerde rastlanan bir diğer kullanım da eşitlik hâli ekinin cAnA şekilli işlevidir.

+cAnA:

Bu ek hâl eki ve pekiştirme ekinin kaynaşmasıyla oluşmuştur. +CAnA [< +CA + nA (< +gına / +yana / +kınya)] (Doğan, 2012: 15).

“+CA ekiyle kurulmuş zarflar bazen Eski Türkçeden gelme +nA (< gına, kınya) ekiyle genişletilerek pekiştirme anlamı güçlendirilmiş zarflar yapılır (Korkmaz, 2009: 37).” “{-CAnA} < {-CA} + n + {A} yapısında ad işletme ekidir. Geldiği adları durum zarfı göreviyle eyleme bağlayan ek, eşitlikte denklik ve benzerlik işlevini üstlenir.

“Durum zarf tümleci durumu eki”dir. Cümlede durum zarf tümleci olur ya da diğer ögelerin içinde kalır (Üstünova, 2008: 414).” “böylece, şöylece, öylece’de ise eşitlik eki mânâ değişikliğinden çok belirtme vazifesi yüklenmiş gibidir. Bunların iyicene, böylecene, öylecene gibi genişlemiş şekillerinin iyice, böylece, öylece’den bir farkı yoktur. Ekseriya bir şahsın görünüşünü göz önüne getirirken kullanılan, bir sıfata takılan -cana / -cene küçültme eki aslında iki küçültme ekinden müteşekkildir. Türkçe Sözlük’te yer alan bu ekle türetilmiş madde başları: böyle+cene, iyi+cene.

Hadim ve yöresi ağızlarından kaydedilen örneklerde ötümsüzleşme gerçekleşmeden kullanıldığı görülür (ıscacıkcana, yaşcana).

biz sadecene kızartmalara zeytin y͜āı çok şey bi tarım yağı diye bi şey var ĭdı 8/44

tabi ıccak ıccak tenīñ alabildī gadar ıscacıkcana sarardık. 1/229 bäya biɁ gün iki gün yaşcana yetsin dirlerdi 1/230

2.2.1.4.9. Yön Gösterme Hâli : +arı, +eri, +ra

İsmin kelime gruplarında ve cümlede, fiilin kendi önünde yapıldığını göstermek için girdiği hâldir. Yön gösterme ekleri fiilin cereyan ettiği yönü gösterir.

Bunlar aslında ismi fiile bağlayan eklerdir. Bulundukları kelime zarf olarak kullanılır(Vural-Böler, 2011: 164).

Yön gösterme ekleri Türkçede sonradan işletme ekliğinden tamamıyla çıkmış ve sayılı kelimelerin bünyesinde tam bir yapım eki gibi kalıplaşıp kalmıştır. İşletme eki olarak her türlü özelliklerini ve canlılıklarını kaybetmişlerdir.

Bugün Türkiye Türkçesinde yapım eki durumuna girmiş olan yon ekleri -rA ve -ArI’dır (Vural-Böler, 2011: 164).

sṑra “sonra” 1/13, aşşa yukarı 8/1, giriviri içeri diye 8/66 ȯndañ soñura 10/90