Ünlü Uyumları

Yan yana gelen ünlüler ile ünsüzlerin karşılıklı olarak birbirine benzeşmesi, ileri-geri veya uzak-yakın biçimlerde gerçekleşen uygunlaşma, ünlü-ünsüz veya ünsüz-ünlü benzeşmesinin bir başka adıdır (Karaağaç, 2010: 117-121).

Türkçede uyumun ünlü uyumu, ünsüz uyumu ve ünlü-ünsüz uyumu olmak üzere üç türü vardır.

1. Ünlü-ünlü uyumu:

a. Kalınlık-incelik (ön-arka uyumu) b. Düzlük-yuvarlaklık uyumu 2. Ünsüz-ünsüz uyumu: 3. Ünlü-ünsüz uyumu: a. Çıkış yeri uyumu

b. Çıkış biçimi uyumu (Karaağaç, 2010: 117-121).

2.1.1.4.1. Ünlü-ünlü uyumu

Türkçede ünlüler arasında görülen uyumlardandır. Biri Türkçede sesin çıkış yerine göre diğeri ise çıkış biçimine göre olmak üzere başlıca iki ünlü uyumu vardır.

2.1.1.4.1.1. Önlük-Artlık Uyumu (Damak Uyumu, Büyük Ünlü Uyumu)

Türkçe ve akrabası dillerde görülen en temel özelliklerden biridir. Ünlülerin çıkış yerlerini ölçü alan bir uyumdur. Asıl biçim biriminin ağız boşluğunun ön veya

ardında çıkarılan ünlülerden oluşu, bu biçim birimine getirilen yapımlık ve çekimlik bağlı birimleri de kendisine benzetir (Karaağaç, 2010: 117-121).

Kalın sıradaki ünlülerle başlayan köklerin kalın sıralı ekler, ince sıradaki ünlülerle başlayan köklere de ince sıralı ekler getirilir. Böylece hem kök hem de türemiş sözler, kalın sıraya veya ince sıraya ait hâle getirilir. Türkçenin bu özelliği yabancı dillerden alınmış sözleri bile büyük ölçüde etkileyecek kadar güçlüdür (Karaağaç, 2010: 117-121).

Standart Türkçede uyuma girmeyen bazı ekler vardır. Bu eklerin Hadim köyleri ağzındaki durumu şöyledir:

2.1.1.4.1.1.1.Ekler

2.1.1.4.1.1.1.2. +ki Aitlik Eki

Yazı dilimizde tek şekilli olan +ki aitlik eki bölge ağzında umumiyetle +kı,

+ki, +ku ve +kü olmak üzere dört şekilli kullanılmıştır.

burdakı “buradaki” 2/116, bizimki 2/49, gö̇zünkü “güzünki” 8/10, onunku “onunki” 8/191

2.1.1.4.1.1.1.3. -ken Zarf-Fiil Eki

Standart Türkçede tek şekli olan -ken zarf-fiil eki yöre ağzında önlük-artlık uyumu sebebiyle hem ince hem kalın olarak kullanılmaktadır.

gelirken 2/46, deɁkene “derken” 6/116, gēder̥kē “giderken” 1/33, ġonurḱa “konuşurken” 9/83, y͜ooḱa “yok iken” 1/139, çocūḱa “çocukken” 2/213.

2.1.1.4.1.1.1.4. -yor Şimdiki Zaman Eki

Bu ek tam anlamıyla uyum içerisinde değildir. -yor ekinin kalın ünlülü şekilleriyle birlikte /y/ sesinin inceltici etkisiyle ince veya yarı ince ünlülü örnekleri vardır. Kalın ünlülü bir kelimeye ince ünlülü -yor eki gelebilmektedir.

topḷanāyor “toplanıyor” 1/90, bişiriyörüz “pişiriyoruz” 5/19, deyór “diyor” 4/22, oḷuyorü “oluyor” 1/65, gėdēy̥ȯr “gidiyor” 1/10

2.1.1.4.1.1.1.5. ki Bağlacı

Genellikle kı ve ki olarak iki şekilde kullanıldığı görülür. Bir örnekte /k/ ünsüzünün düşmesi ve önündeki ünlüyü uzatmasının etkisiyle ka şeklinde kullanıldığı da görülür. Yöre ağzında yine bir örnekte önlük-artlık uyumunun bozularak “yōke” şeklinde kullanılmıştır.

tabĭḱı “tabii ki” 1/146, yōke “yok ki” 10/60, bėlmiyorum ki “bilmiyorum ki” 1/77.

2.1.1.4.1.1.1.6. ile Edatı

Yöre ağzında önlük-artlık uyumuna girerek kullanılmıştır. ile, ıla, ĭla, kullanımları mevcuttur.

aḷĭla “al ile” 1/281, 5/20, inşātıla “inşaat ile” 6/23,

“ile” edatının görevini üstlenen IlAn ses değişikliğine uğradıktan sonra ekleşmiş ve araç durum eki göreviyle kullanılmıştır (Ataizi- Sözer, 2017: 191-209).

hāliylen “hâliyle” 13/12

ak topragılan da büle biyaS toPrag͜ olur 8/75 “toprakla” şimdi, şimdin deyişik oyunnarnan oynadıḳ 6/35 “oyunlarla” Bu örneklere ek olarak ilene kullanımı da mevcuttur.

+ilene: +cene ekindeki durum bu ek için de geçerlidir. “ile” vasıta hâli ekinin

üzerine “ nA (< +gına / +yana / +kınya)” pekiştirme ekinin gelmesiyle oluşmuştur.

ile + n + {A} şeklinde oluşan bu ekin metinlerde bir örneğine rastlanmıştır.

babam hemen ata bindiyilene hadim’de onu almış 8/186

“Babam Hadim’de hemen ata bindiğiyle onu almış.”

2.1.1.4.1.1.1.7. i- Fiili

Yöre ağzında birkaç istisna dışında önlük-artlık uyumuna girerek kullanılmıştır.

ç maşır͜ ıdı “çamaşırdı” 1/23, yėmeg̲iydi “yemeğiydi” 1/23, çağıriyıdıḱ “çağırıyorduk 1/261, esnaf͜ ıdı 8/16, satıyıdı “satıyordu” 8/17, yoğ͜ udu “yok idi” 2/23, şofor udu 2/121.

2.1.1.4.1.1.2. Kelimeler

Yöre ağzında uyuma giren bazı kelimeler vardır. Alıntı kelimelerde çoğunlukla önlük-artlık etkisiyle uyuma girdikleri görülür. Onlardan birkaç tanesi şöyledir:

aḥalĩ “ahali” 9/55, āmad “Ahmet” 10/71, hanı “hani” 8/35, bāça “bahçe” 1/88.

2.1.1.4.2. Önlük-Artlık Uyumuna Aykırılık

Hadim yöresine genellikle önlük-artlık uyumunun olduğu görülür fakat bazı ünsüzlerin etkisiyle bu uyum bozulmuştur. /y/, /g/, /n/ bu uyumun bozulmasında etkili olan ünsüzlerdendir. Bunların örnekleri ise şöyledir:

altleri “altları, alt kısımları” 10/45 : /l/ ünsüzünün önlüleştirici özelliğiyle –lar çokluk eki –ler olmuştur.

antelya “Antalya” 10/96 : /l/ ünsüzünün önlüleştirici etkisiyle /e/>/a/ değişimi olmuştur.

bı̊ḷäbilmek “bulabilmek” 1/24 : /l/ ünsüzünün önlüleştirici etkisiyle önlük- artlık uyumu bozulmuştur.

däha “daha” 1/20 : /d/ ünsüzünün önlüleştirici etkisiyle uyumu bozmuştur. düa “dua” 1/120 : /d/ ünsüzünün önlüleştirici etkisiyle uyum bozulmuştur. górdö̇̄müS “gördüğümüz” 1/67 : Arka damak ünsüzü olan /g/ sesinin artlılaştırıcı etkisiyle /ö/</ó/ şeklinde yarı artlılaşarak uyum bozulmuştur.

ḱoken “köken” 9/83 : Ön damak /k/ ünsüzünün orta damağa kaymasıyla kendisinden sonra gelen /ö/ ünlüsünü artlılaştırarak /o/ yapmıştır.

keyad “kâğıt” 6/22 : /y/ ünsüzünün önlüleştirici etkisiyle damak uyumu bozulmuştur.

2.1.1.4.3. Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu (Dudak Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu)

Düzlük-yuvarlaklık uyumu bir kelimede ünlülerin düzlük-yuvarlaklık açısından birbirine uymasıdır. Türkçede köklerde, kök-ek arasında ve bir kelimedeki ünlüler arasında umumiyetle düzlük-yuvarlaklık uyumu mevcuttur (Ergin, 2004: 72- 74).

Düzlük-yuvarlaklık uyumu Türkçede bir kelimede düz ünlüleri düz ünlülerin; yuvarlak ünlüleri ise dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin takip etmesi durumudur. Türkçede köklerde, kök-ek arasında bir kelimede düz ünlülerden sonra ancak düz ünlüler gelir. Düz ünlüler a,e,ı,i’dir. Bunlardan ikisi art; ikisi ön ünlü olduğu için art ünlüler bir arada, ön ünlüler bir arada bulunabilir (Ergin, 2004: 72-74).

Bir kelimede ancak ya a,ı yahut e,i ünlüsü bir araya gelebilir: ġalıp “kalıp” 8/7, geycek “dağ elması” 3/53, ġırġlık “kırklık” 6/112, ġıymatlı “kıymetli” 2/75 misallerinde olduğu gibi.

Düzlük-yuvarlaklık uyumunun diğer kuralı ise Türkçede köklerde, kök-ek arasında bir kelimede yuvarlak ünlülerden sonra ancak dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlüler gelir. Yuvarlak ünlüler o,ö,u,ü sesleridir. Dar-yuvarlak ünlüler u,ü; düz-geniş ünlüler a,e sesleridir (Ergin, 2004: 72-74).

Türkçe kelimelerde o,ö,u,ü seslerinden sonra ancak a,e,u,ü sesleri gelebilir. Artlılık ve önlülük hususu da dikkate alındığı zaman Türkçede bir kelimede o,u’dan sonra a,u ünlüleri; ö,ü’den sonra e,ü ünlüleri gelir (Ergin, 2004: 72-74).

ġocak “kucak” 2/102, göbek düşme “karın ağrısı” 6/93, imişik “ılık” 1/205, kakıdmak “zorlamak” 5/82, segiS “sekiz” 1/83 örneklerinde olduğu gibi.

Standart Türkçede küçük ünlü uyumuna aykırı olup Hadim ağzında uyuma giren bazı kelimeler vardır. Onlardan bazıları şunlardır:

tavık “tavuk” 10/48, çabık “çabuk” 1/202 Kabığı “kabuğu” 1/209, ya ̅mır “yağmur” 1/86 hamır “hamur” 8/42.

Alıntı kelimelerin bazılarında da düzlük-yuvarlaklık uyumunun olduğu görülmüştür.

dokdur “doktor” 2/40 torus “Toros” 1/324

2.1.1.4.4. Uyum Değişikliği

Fonetik değişmeler arasında dikkati çekenlerden biri de uyum dışı aykırılıklardır (Caferoğlu, 1972: 2). Bazı Türkçe kelimelerde art ünlülü sözcüklerdeki ünlülerin önlüleştiği görülür. Bu ses olayının tersi olarak da ön ünlülü sözcüklerdeki ünlülerin de artlılaştığı görülür. Art ünlülü sözcüklerdeki ünlülerin önlüleşmesi, ince ünlülerin ise artlılaşması olayıdır. Yörede bunun örnekleri ise şöyledir:

-a-a ~ -e-e : beyrem “bayram 1/108

-u-u~ -ü-ü : büydey “buğday” 8/174, duğun “düğün” 21/49 -i-e ~ -ı-a : hızmaT “hizmet” 1/314

-ö-ü ~ -o-u : çöcük “çocuk” 6/43 -a-a~ -e-e : haman “hemen” 1/108

2.1.1.5. Ünlülerle İlgili Ses Olaylar