2.2 Fetih
2.2.4. Fetihle İlgili Bazı Veriler
Zenginleştirilmiş haritalar, elimizde bulunan verilerle elde ettiğimiz grafikler, fethedilen toprakları, savaşan komutanları, savaşılan bölgeleri daha anlamlı hale getirmek ve konuyu topluca görme fırsatı vermektedir. Bu noktadan hareketle şimdiye kadar elde ettiğimiz verileri ve tezimizde işlediğimiz olay ve isimleri tablolar ve
174 grafiklerle tekrar zihnimizde toplamaya ve bazı sonuçlar çıkarmaya çalışacağız. Tablo 4. Irak’ta fethedilen yerler ve durumları
Yer Olay Durum
Übülle Fetih Savaşla Alındı
Hübeyre Fetih Savaşla Alındı
Mezar Fetih Savaşla Alındı
Velece Fetih Savaşla Alındı
Nehrü'l-Mürre Fetih Savaşla Alındı
Ülleys Fetih Savaşla Alındı
Bârusmâ Fetih Barışla Alındı
Bânikyâ Fetih Barışla Alındı
Emğişîyâ Fetih Savaşla Alındı
Hîre Fetih Savaşla Alındı
Enbâr Fetih Savaşla Alındı
Aynu't-Temr Fetih Savaşla Alındı
Nemârık Meydan Savaşı Zafer
Kesker Meydan Savaşı Zafer
Köprü Meydan Savaşı Mağlubiyet
Büveyb Meydan Savaşı Zafer
Kâdisiye Meydan Savaşı Zafer
Medâin Fetih Savaşla Alındı
Celûla Meydan Savaşı Zafer
Hulvân Fetih Savaşla Alındı
Ehvâz Fetih Savaşla Alındı
Tablo 5. Irak’ta gerçekleşen savaşlar ve komutanları637
Savaş Halife Şah Müslüman Komutan Sâsânî Komutan
Übülle Ebû Bekir (r.a.) III. Erdeşir Hâlid b. Velîd
Hürmüzd, Kubâd, Ânuşcân
Zâtü’s-
Selâsil Ebû Bekir (r.a.) III. Erdeşir Hâlid b. Velîd Hürmüzd(ö), Kubâd, Ânuşcân
Mezar Ebû Bekir (r.a.) III. Erdeşir Hâlid b. Velîd
Kârin(ö), Ânuşcân(ö), Kubâd(ö)
175 Velece Ebû Bekir (r.a.) III. Erdeşir Hâlid b. Velîd
Behmen Câzuyih, Enderzgar(ö)
Ülleys Ebû Bekir (r.a.) III. Erdeşir Hâlid b. Velîd
Câbân, Mâlik b. Kays (ö) (Bekr b. Vâil)
Sed Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd Âzâdbih ve Oğulları Enbâr Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd Şirzâd
Aynu't-Temr Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd
Mihrân b. Behram Cûbîn, Akkâ b. Ebî Akkâ(ö)
Huseyd Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd
Zermihr(ö), Rûzbih(ö)
Müseyye Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd Mahbudan, Huzeyl b. İmran Senî' Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd Rebîa b. Büceyr Firâd Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Hâlid b. Velîd Hürmüzd Câzuyih Bâbil Ebû Bekir (r.a.) Şehrbarâz Müsennâ b. Hârise Hürmüzd Câzuyih Nemârık Ömer (r.a.) Poran Müsennâ b. Hârise
Rüstem, Nersî, Câbân
Kesker Ömer (r.a.) Poran
Ebu Ubeyd es-Sekafî
Nersî, Calinos, Tiruyih, Vinduyih
Büveyb Ömer (r.a.) Poran Müsennâ b. Hârise
Firuzan, Şehrbarâz, Behmen Câzuyih, Mihrân, Rüstem, Âzâdbih
Köprü Ömer (r.a.) Poran Ebu Ubeyd es-Sekafî Behmen Câzuyih, Calinos
Kâdisiye Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Sa'd b. Ebî Vakkâs
Rüstem(ö), Musel, Grigor, Kanarang, Vinduyih, Tiruyih Ehvâz Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Utbe b. Gazvân Hürmüzân
Celûla Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Hâşim b. Utbe
Mihrân b. Behram, Ferruhzâd, Fîrûzân, Varaztirots
Râm Hürmür Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Ebû Musa el-
Eş’arî Hürmüzân
Tüster Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Nu'mân b.
Mukarrin Hürmüzân
Nihâvend Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Nu'mân b. Mukarrin
Varaztirots, Behmen Câzuiyih, Fîrûzân
Hemedan Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Nu'mân b.
176 İsfahan Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Nu'mân b. Mukarrin
Şehrbarâz(ö), Behmen Câzuyih Fars Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Ahnef b. Kays Ferruhzâd
Rey Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Nuaym b.
Mukarrin Ferruhzâd Demavend Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Nuaym b. Mukarrin Merdanşah Cürcân Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Süveyd b. Mukarrin Şûl
Taberistan Ömer (r.a.) III. Yezdigerd
Süveyd b. Mukarrin
Şûl, Ferruhzâd, Cîl-i Cilanşâh
Horasan Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Ahnef b. Kays Kanarang, Mâhuy Nişabur Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Abdullah b. Âmir
Kanarang, Esvar, Burzin Şah
Azerbaycan Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Bükeyr b. Şeddâd İsfendiyar, Behram Derbend Ömer (r.a.) III. Yezdigerd Sürâka b. Amr Şehrvaraz
Tabloda görüldüğü üzere Sâsânî ordusu sadece Pers askerlerinden müteşekkil değildi. Aralarında Arap, Ermeni ve Türk askerler de vardı. Ancak hem Irak savunmasında hem de diğer bölgelerin savunmalarında Pers komutanlarının daha ağırlıklı olduğunu söyleyebiliriz. Persli askerler de homojen bir yapıya sahip değildi. Bir kısmı doğu ordularında görev yapan ve Firuzan’a bağlı komutanlar iken (Parsig), bir kısmı da Batı ve Azerbaycan ordularında görev yapan ve İspahbudan aşiretine mensup Pehlevîler idi. Bunların dışında bir de Roma savaşlarında görevlendirilen Şehrvaraz ordusu komutanları vardı. 638
177 Şekil 32. Irak fethinde uyruklarına göre Sâsânî ordusu komutanlarının dağılımı
Şekil 33. Fraksiyonlarına göre Sâsânî ordu komutanlarının dağılımı
Pehlevî komutanların sayısı esasında Nihâvend savaşına kadar Parsigler ile başa baş gidiyordu ancak Nihâvend sonrası İslâm orduları, Cibâl, Fars gibi bölgelere
178 girince savunma daha çok Pehlevîlere kaldı. İspat etmek güç olsa da Irak’taki bazı yenilgilerin sebepleri arasında bu parçalı ve rekabetçi orduların aidiyet sorunları olduğunu söylemek mümkündür. Destek birliklerinin neredeyse hiçbir savaşta zamanında yardıma gelememesi, savaşan ekip ile destek birliklerinin farklı fraksiyonlardan olmaları ile bağlantılı olabileceğine daha önce işaret etmiştik.
Müslüman komutanlar hakkında daha ayrıntılı bilgilere sahibiz. Hatta Irak, Cezîre, İran, Şam fatihleri ile ilgili müstakil kitaplar da kaleme alındı.639 Bir şehrin birden fazla komutan eliyle fethedilmiş olması ya da hangi komutan tarafından fethedildiği ile ilgili ihtilaflar olması sebebiyle, tablomuzdan komutanın bulunduğu savaşları ve fethettiği şehirleri çıkardık. Kesin bir bilgi sayılabilecek olan, hangi kabileden olduğu ve hangi halife döneminde komutanlık yaptığı bilgisini bu tabloda ön plana çıkarmak istedik.
Tablo 6. Fetih komutanları ve kabileleri
Komutan İsmi Kabile Dönem
Müsennâ b. Hârise Şeybân Hz. Ebû Bekir
Hâlid b. Velîd Mahzûm Hz. Ebû Bekir
Ebu Ubeyd b. Mes’ûd Sakîfe Hz. Ömer
Sa’d b. Ebî Vakkâs Zühre Hz. Ömer
Hâlid b. Arfete Uzr Hz. Ömer
Zühre b. El-Huviyye Temîm Hz. Ömer
Hâşim b. Utbe b. Ebî Vakkâs Zühre Hz. Ömer
Kâ’ka b. Amr Temîm Hz. Ömer
Cerîr b. Abdullah Becîle Hz. Ömer
Abdullah b. Masem Abes Hz. Ömer
Arfece b. Herseme Bârık Hz. Ömer
Ömer b. Mâlik Zühre Hz. Ömer
Haris b. Yezîd Amir Hz. Ömer
Utbe b. Gazvân Mâzin Hz. Ömer
Muğîre b. Şu‘be Sakîfe Hz. Ömer
Utbe b. Fergad Sülem Hz. Ömer
639 Bkz. Mahmud Şît Hattâb, Kâdetu Fethi Bilâdi Fâris (Beyrut: Dâru’l-Feth, 1965); Mahmud Şît Hattâb, Kâdetu Fethi’ş-Şâm ve Mısr (Beyrut: Dâru’l-Feth, 1965); Mahmud Şît Hattâb, Kâdetu Fethi’l-
179
Iyâd b. Ganm Fihr Hz. Ömer
Süheyl b. Adiy Hazrec Hz. Ömer
Abdullah b. Abdullah Hazrec Hz. Ömer
Velîd b. Ukbe b. Ebî Muayt Ümeyye Hz. Ömer
Umeyr b. Sa’d Evs Hz. Ömer
Dırâr b. Hattâb Fihr Hz. Ömer
Harmele b. Murayta Temîm Hz. Ömer
Sülma b. Gayn Temîm Hz. Ömer
Alâ b. Hadramî Hadramevt Hz. Ömer
Hurkus b. Züheyr Sa’d Hz. Ömer
Cüz b. Muaviye Temîm Hz. Ömer
Nu‘mân b. Mukarrin Müzeyne Hz. Ömer
Ebu Sebre b. Ebi Ruhm Gıfâr Hz. Ömer
Zer b. Abdullah Fükaym Hz. Ömer
Seleme b. Kays Eşca‘ Hz. Ömer
Ebû Mûsâ el-Eş’arî Eş‘ar Hz. Ömer
Huzeyfe b. Yemân Evs Hz. Ömer
Sâib b. Akra‘ Sakîfe Hz. Ömer
Nuaym b. Mukarrin Müzeyne Hz. Ömer
Bera b. Âzib Evs Hz. Ömer
Süveyd b. Mukarrin Müzeyne Hz. Ömer
Bükeyr b. Abdullah Leys Hz. Ömer
Ahnef b. Kays Temîm Hz. Ömer
Mücaşi' b. Mes‘ud Sülemi Hz. Ömer
Osman b. Ebi'l-As Ümeyye Hz. Ömer
Hakem b. Ebi'l-As Ümeyye Hz. Ömer
Asım b. Amr Temîm Hz. Ömer
Hakem b. Umeyr Tâlib Hz. Ömer
Tablodan anlaşılacağı üzere komutanların ya Hz. Ebû Bekir döneminde irtidad etmemiş kabilelerden olduğunu ya da irtidad eden kabileden ise bireysel olarak irtidad etmemiş kişilerin komutan seçildiğini görebiliyoruz. Örneğin Cerîr b. Abdullah’ın kabilesi Becîle toptan irtidad etmişti ancak Cerîr’in kendisi dinden dönmediği gibi kendi kabilesi ile mücadele edip onları tekrar İslâm’a kazandırmıştı. Ridde olaylarına hatta yalancı peygamberlik işlerine dahi karışsa, tevbe edip Müslüman olan kişilere,
180 Hz. Ömer döneminde, komuta kademesinde olmasa da rütbesiz asker olarak görev verildiğini biliyoruz.
Şekil 34. Kabilelerin Irak’ta görev yapan komutan sayıları
Kabilelerin çıkardığı komutan sayısına baktığımızda, komutanların çoğunluğunun Mekke, Medine, Taif ve Yemen asıllı olduklarını görüyoruz. Dikkatimizi çeken bir başka husus da daha çok Hîre, Bahreyn, Basra taraflarında yaşayan, Irak bölgesiyle daha içli dışlı olan kabilelere komuta kademesinde daha çok sorumluklar verildiğidir. Şeybân, Tâlib, Becîle gibi kabilelerin yanı sıra özellikle Temîm’in ön plana çıktığını görülmektedir. Zira, Temîm’in doğal bölgesi Hîre ve çevresi idi. Hatta Kûfe kurulunca da bu şehre yerleşmişlerdi.640