1.2. Tarih
1.2.1. Pers Öncesi Dönem
Tahminî MÖ. 2900’lerden itibaren Irak’ta ortaya çıkan Sümerler, kendilerinden sonra gelen tüm bölgesel devletleri etkilemiştir. Halefleri, dini ibadetlerini Sümerlerden öğrendikleri gibi yapmışlar, Sümerce dua etmişlerdir. Yaratılış ve Tufan bilgisi ve bunları kayda almaları Hz. Âdem’den ve Hz. Nuh’tan gelen İslâm geleneğine vâkıf olduklarını hatta Nuh Tufanına şahit olduklarını göstermektedir. Sümerlerin kral listesine göre Hz. Nuh’tan önce her biri binlerce yıl yaşayan 8 kral gelip geçmiştir. Tufan’dan sonra ise bu kralların ömürleri bir anda azalmıştır. Tufan’dan kurtulanlar da bir süre sonra tevhid inancından uzaklaşmışlar ve politeist bir panteizmi benimsemişlerdir.78
Irak’ta bulunan Nippur, Sümerlerin dini başkentidir ve insanlar burada binlerce ilaha tapmaktadır. Matematik, tıp, tekerlekli arabalar ve yelkenli sal gibi ulaşım araçları, saban gibi tarım aletleri, yapı kemeri ve tonoz gibi inşaat teknikleri, oymacılık ve kakmacılık aletleri Sümerler tarafından bilinmektedir.79 Dahası Sümerler, yiyeceklerin stok yapılması, sulama kanallarının kazılması, su kaynaklarının korunması gibi konularda sosyal organizasyonlar kurmuşlar ve insanların bu etkinliklere katılımını sağlamışlar ve dahası bu işleri merkezi bir şekilde yönetebilmişlerdir.80
MÖ. 2350’lerden sonra Sâmî bir kavim olan ve Arabistan’dan göç ettikleri tahmin edilen Akadlar Irak’a yerleşmişler ve zamanla Sümer kent kültürüne adapte olup, çivi yazısını kendi dillerine uyarlamışlardır. Ancak Akadlar, resmi ve dini dil olarak Sümerceyi kullanmaya devam etmişlerdir.81 MÖ. 2334’te Akad kralı Sargon’un Sümerlileri yıkmasıyla Akadlar, kendilerinden sonra gelecek diğer Sâmî krallıklar
78 Albinson, Iraq History, 17.
79 Bkz. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi, 44-55. 80 Fattah & Caso, A Brief History of Iraq, 6. 81 Fattah & Caso, A Brief History of Iraq, 10.
34 olan Asur ve Bâbil’e öncülük etmişlerdir.82 Sargon, doğu Fars bölgesine yerleşik Elamlıları ve Şam bölgesinde bulunan pek çok küçük krallığı hâkimiyetine almıştır. Bâbil yakınlarında kurulan Agede, Kral Sargon tarafından başkent olarak kullanılmıştır.83 Ancak Sargon’un torunu, doğuda Zağros dağlarından inen Gutilere yenilmiştir. Böylece siyasi otoritenin zayıfladığı bu dönemlerde Sümerler, Irak’ta tekrar bağımsızlık imkânı yakalayabilmişlerdir.84
MÖ. 2000-1600 yılları arası Irak’a pek çok kavim göç etmiş; Sâmî veya Ârî olmayan, Urartularla akraba Hurriler, Sâmî asıllı Amurrular, Sâmî kökenli ama Sümerleşmiş İsin Krallıkları, Eşnunna gibi krallıklar gelip Irak’a yerleşmişlerdir. Bu dönemde Kuzeyde Asurlular ve güneyde Bâbilliler öne çıkmışlardır. Bâbil devleti hem Sümer’in hem de Akad’ın topraklarına yayılıp, dini ve hukuki konularda büyük işlere imza atarken, Asurlular daha çok ticaretle meşgul olup Mezopotamya ile Anadolu- Şam-Fars bölgelerinin bağlantısını kurmuşlardır. Hammurabi döneminde 282 yazılı kanun yayınlayan Bâbilliler, bir devletin sahip olması gereken tüm kurumlara sahip olmuşlardır.85 Hititler tarafından MÖ. 1595’te yıkılan Bâbil, bölgeden çekilince yerini Kassitler ve Hurriler doldurmuştur. Onların da zayıflamasıyla tekrar yükselişe geçen Asurlular MÖ. IX-V yy.lar arasında etkin olmuşlardır. Güneyde, Yeni Bâbilliler de denilen Keldânîler, Asurlulardan kalma bölgelere hâkim olmuşlar ve Kral Nebukadnezar zamanında Kudüs’e girip MÖ. 586’da şehri tahrip etmişlerdir. Medlerin doğudan gelip MÖ. 539’da Bâbil’i ele geçirmesiyle Irak’ta Ârîler, Sâmîlere egemen olmuşlar86 ve bu durum İslâm fetihlerine kadar devam etmiştir.87
82 Albinson, Iraq History, 17.
83 Bkz. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi, 56-64. 84 Albinson, Iraq History, 17.
85 Fattah & Caso, A Brief History of Iraq, 20. 86 Albinson, Iraq History, 21.
35 Tablo 1. Tarih boyunca Irak’ta kurulan devletler
Yaklaşık Tarih Aralığı Irak'ta Etkin Olan Devletler
MÖ 3500-2350 Sümerler MÖ 2350-2200 Akadlar MÖ 2200-2100 Gutiler MÖ 2000-1800 Asurlular MÖ 1800-1600 Bâbilliler MÖ 1600-1200 Hurriler
MÖ 1200-1150 Asurlular, Bâbilliler, Ârâmîler
MÖ 911-609 Asurlular MÖ 626-539 Bâbilliler MÖ 550-330 Hahâmenîşler MÖ 323-238 Selevkoslar MÖ 247- MS 224 Partlar MS 226-651 Sâsânîler
Irak’a uzun süre hâkim olan Ârîlerin bize yansıyan tarihi Medler ile başlamaktadır. Medlerin geldiği Zağros’un batısında pek çok kavim bulunmaktaydı. MÖ. VIII. yy.da İran Platosunda ve ona komşu olan bölgelerde Sâmî dil ailesine mensup Asurca, İbranice ve Ârâmîce konuşan halkların yanı sıra Dravit kavimlerinden Elamlılar ile Hint Avrupa dil ailesine mensup İskitçe, Ermenice, Farsça ve çeşitli diyalektler konuşan haklar yaşamaktaydı.88 İran ile ilgili bize MÖ. IX. yy.da ulaşan Asur kaynaklı en eski bilgilere göre Urmiye Gölü’nün batısında Medler, bu gölün doğusunda yaşayan bir başka kavim güneye doğru göç ederek bugünkü Fars adı
36 verilen bölgeye inmişlerdir.89 Burada daha önce ne Ârî ne de Sâmî, Hazar Denizi taraflarından gelmiş, Hazarlı ya da Kafkasyalı insanların yaşadığı düşünülmektedir. İran’a gelen ilk Ârîler MÖ. 2000’lerde gelen Kassitlerdir.90 Bu gelişin İran’ın antik tarihine önemli bir katkısı yoktur. O bölgede gün yüzüne çıkmış ilk kavim Elamlılardır. Çıkış yerleri İran’nın güney batısında Irak’ın doğusundaki Hûzistan bölgesidir.91 Bölgeye gelen bir diğer Ârî millet olan Medler ise diğerlerinden farklı olarak Perslerin dil, karakter ve tarih oluşumunda beklenmedik bir etki oluşturmuşlardır. Medler ve daha sonra Persler diyeceğimiz diğer gruplar esasında birbirlerine benzeyen akraba topluluklardır.92
Medler, rakipleri Asur’u bozguna uğratarak Irak’a hâkim oldukları ve Pers imparatorluğunun kuruluşunu hazırladıkları için önemlidirler. Medlerden günümüze ulaşmış tek bir metin bile bulunamamaktadır.93 Ancak rakip Asur kayıtlarına göre III. Şalmanezer, MÖ. 836'da Zağros dağlarındaki bir isyanı bastırdıktan sonra doğuya yönelerek Pers emirleri ile karşılaşmış ve onları vergi ödemek zorunda bırakmıştır. İşte burası tam da Perslerin yerleştiği Urmiye gölünün batı bölgesidir ve Parsiye olarak isimlendirilmiştir.94 Medlerin nasıl yıkıldığı bilinmemektedir. Ancak bilmemiz gereken en önemli şey, Medlerin, Perslerin selefleri olduğudur.