3. Hükümet Başbakanı
Devlet adamı ve Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kurucusudur. 1880 yılında Pirlepe'de (Yugoslavya) doğdu. İyi bir öğrenim gördü. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti'nde Mustafa Kemal ile beraber çalıştı.68
1913'de İttihat ve Terakki Genel Merkezi'ne üye seçildi ve Genel Sekreter oldu. Aynı yılın son aylarında Sofya'ya elçi olarak tayin edildi. İzzet Paşa’nın kısa süren Sadrazamlığında Dahiliye Nazırı olarak görev alan Fethi Bey, Damat Ferit Paşa tarafından tutuklandı. Bütün muhaliflerini ortadan kaldırmak isteyen Damat Ferit, Fethi Bey'i Enver, Cemal ve Talat Paşaların kaçmalarına göz yummakla suçladı ve Malta'ya sürgüne gönderdi. Ancak, Fethi Bey tutuklanan İngilizlerle değiştirilmek suretiyle 1921 yılında Malta'dan kurtarıldı. Büyük Millet Meclisi tarafından Büyük Taarruzda Dâhiliye Nazırı olarak seçilen Fethi Bey, Roma, Paris ve Londra'ya giderek; Yunanlıların Anadolu'dan çekilmelerini sağlayacak bir barış için çalışmıştı. Fethi Bey bu durumu, o sırada taarruz hazırlıklarını tamamlamak üzere bulunan Mustafa Kemal'e bir telgrafla bildirmişti. Daha sonra da Ankara'ya döndü. Rauf Orbay'ın Başbakanlık görevinden ayrılması üzerine Başbakan seçildi. (4 Ağustos 1923).
1908 da Paris'te ateşemiliter olan Fethi Bey, Trablusgarp Savaşı çıkınca Paris'ten ayrılıp, Afrika'da yapılan savaşlara katılmak üzere Trablusgarp'a geçti.
68 Süleyman YEŞİLYURT, Türkiye’nin Başbakanları, Kültür Sanat Yayınları, 1 Baskı, Ankara,
Cumhuriyetin ilanı sırasında yaşanan kabine buhranı üzerine Başbakanlıktan ayrıldı. Mustafa Kemal'in Cumhuriyetin ilanına karar verdiği sırada, O'nun yanında bulundu. Fethi Bey, Cumhuriyetin ilanından sonra TBMM Başkanı seçildi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasından sonra, Başbakanlıktan ayrılan İsmet İnönü'nün (22 Kasım 1924) yerine tekrar başbakanlığa seçilmişti.
Diyarbakır’da baş gösteren ve hızla yayılan ayaklanmanın lideri Şeyh Sait, bölge halkı tarafından sevilen bir din âlimi olarak tanınırdı. Oldukça zeki biri olan Şeyh Sait, bu ayaklanmayı bir Kürt ayaklanması olarak değil de, hilafetin kaldırılmasında dolayı Cumhuriyet’e karşı başlattığını açıkladı.69
Fethi Okyar, ayaklanma konusunda fazla telaşa düşmemişti. O geniş ölçüde ve yığın halindeki ayaklanmayı doğu bölgemizde sık sık görülen dağ eşkıyalıklarından biri olarak değerlendirmiş ve bunu birkaç Jandarma kuvvetiyle bastıracağını sanmıştı.
70
7 Nisan 1925’te Başbakan İnönü, TBMM’nde ayaklanmanın hızla bastırılmakta olduğunu, asilerin son direnme umuduyla dağlık yörelere çekildiklerini, harekatın kısa zamanda başarıyla biteceğini bildirdi. Gittikçe artan başarılı harekat sonunda ayaklanma nisan ayı ortasında tamamıyla bastırıldı ve Şeyh Sait ele geçirildi.71
Başbakan Fethi Bey, Kazım Karabekir Paşa ve diğer komutanlara Halk Partisi’yle birlikte hareket etmelerini tavsiye etti. Terakkiperver’in başkanı Kazım Karabekir, Halk Partisi grubuyla işbirliği yapılmasına karşı çıktı. Terakkiperver Partisi, hükümeti destekleyeceğini açıklayınca bu durum Başbakan Fethi Bey’in hoşuna gitti. Mustafa Kemal bu olaylar üzerine, Fethi Bey’i Başbakanlıktan almaya karar verdi ve İsmet Paşa’yı Ankara’ya olağanüstü toplantı için çağırdı. Mustafa Kemal, Fethi Bey’in ılımlı görüşlerini benimsemezken, İsmet Paşa’nın olağanüstü hal teklifine daha sıcak baktı. İsmet Paşa, İstiklal Mahkemelerinin kurulması gerektiği üzerinde dururken, Fethi Bey daima karşı çıkmıştır. Uzun görüşmeler sonunda Fethi Bey’in kabinesi az bir farkla güvensizlik oyu aldı ve istifa etmek zorunda kaldı. Böylece, Fethi Bey’in üç aydan biraz fazla süren ikinci Başbakanlık görevi sona ermiştir.
69 YEŞİLYURT., a.g.e., s. 29 70 MUTLU, a.g.t., s. 105 71 A.g.t., s. 109
Fethi Bey, İsmet İnönü’nün devletçi siyasetinden bir hayli şikâyetçiydi. Fethi Bey, bu şikâyetini uzun bir mektupla bizzat Atatürk’e iletti. Bu iki ayrı görüş ve düşüncenin mecliste yapacağı tartışmaların memleket için faydalı olacağını düşünen Atatürk72
31 Mart 1934'te Londra Büyükelçiliğine atandı.
, Fethi Okyar’dan yeni bir parti kurmasını istedi. Fethi Bey, 9 Ağustos 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı kurdu, fakat bir muhalefet partisi olmasına karşın destekçileri olmasının yanında, kışkırtıcı hareketlerin de olması bu partinin sonunu getirdi.
73
Atatürk ölmeden önce İnönü, Fethi Bey’i Türkiye’ye davet etti. Atatürk’ten sonra kurulacak kabinede bakanlık önerdi.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde Türkiye ile İngiltere arasında gerçekleşen diplomatik ve askeri yakınlaşmada önemli bir rol oynadı; Montreux Antlaşması'nın mimarları arasında bulundu.
74
Fethi Okyar diplomatik yetenekleri ve ılımlı, akılcı kişiliğiyle her dönemde saygı topladı. İngiltere ve Amerika'da uygulandığı şekliyle, millet iradesine dayanan demokratik, liberal ve pragmatik bir siyasi görüşü savundu. İngilizler tarafından Malta'ya sürüldükten sonra bile İngiltere'ye olan yakınlığını kaybetmedi.
Büyükelçilik görevinden ayrılarak yurda döndü. 2. Refik Saydam Kabinesinde Adalet Bakanı oldu ve bu görevini 12 Mart 1941'e kadar sürdürdü. 7 Mayıs 1943'te İstanbul'da vefat etti.
Dürüst ve ılımlı kişiliğiyle Mustafa Kemal’e ters düşmemeyi başardı ve 1938’den sonra İnönü’yle de arasını düzelterek üst düzey siyasi mevkilere getirildi.
72
Nihal Burcu KAYA, Siyasi Açıdan I. Ve II. Celal Bayar Hükümetleri (1937-1939), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s. 10
73
http://www.msb.gov.tr/anasayfa/html/Bakanlar/BakanPotre/AFOkyarB.htm, 2007