Faaliyet Tabanlı Maliyetleme’de Kullanılan Kavramlar

FTM, geleneksel maliyetleme uygulamasına göre daha kapsamlı hesaplamalardan oluĢtuğu için birçok yeni kavramın kullanımını da gerekli kılmaktadır. FTM uygulamalarında kullanılan temel kavramlar çalıĢmada aĢağıdaki Ģekilde açıklanmıĢtır.

2.3.5.1. Kaynak

ĠĢletmede belirlenen faaliyetlerin yerine getirilmesi için katlanılan ve yönetilen ekonomik unsurlara “kaynak” adı verilmektedir (Arzova, 2002: 16). Faaliyetlerin gerçekleĢmesi için ortaya çıkan hem üretim ile ilgili hem de üretim dıĢı direkt ve endirekt maliyetler kaynak olarak ifade edilmektedir (Özkan, 2015: 105).

FTM sistemi için kullanılan kaynakların neler olduğu ve bu kaynakların maliyetlerinin tespit edilmesi önemli bir konudur. Kaynakların ve kaynak maliyetlerinin tespitinde iĢletmenin ayrıntılı mizan dökümündeki maliyet hesapları bölümlerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu inceleme sırasında alt hesaplar seviyesinde aynı olduğu düĢünülerek birbiri içine atılan hesaplar ayrılarak, ayrı olan hesaplar da birleĢtirilerek kaynaklar tespit edilmelidir.

2.3.5.2. Faaliyet

Faaliyet, bir iĢletmede belirli bir fonksiyonu veya bir çalıĢmayı yerine getirmek için yapılan süreç ya da iĢlemler bütünü olarak tanımlanabilir (Berikol, 2014: 22). Faaliyetler, iĢletme amaçlarının yerine getirilmesinde ortaya çıkan ve tekrar eden eylemlerdir (Kinney ve Reiborn, 2011: 114). Aynı zamanda faaliyetleri, iĢletmenin katlandığı maliyetlerin temel sebebi olarak da ifade etmek mümkündür.

FTM sisteminde faaliyetler, kaynaklar ile çıktıları birbirine bağlamaktadır. Hem faaliyetlerin hem de ürünlerin kaynakları tüketerek ortaya çıktığı anlayıĢı vardır. FTM, ürünlerle maliyetler arasındaki iliĢki ağına faaliyetleri entegre ederek üretilen ürünlerin maliyetlerini hesaplama sürecinde sebep-sonuç iliĢkisini ortaya çıkarmaktadır (Ülker ve BaĢaran, 2008: 156). FTM sisteminin kullanılması ile faaliyetler, üretilen ürünlerin maliyetlerinin en doğru Ģekilde belirlenmesinde önemli bir görev üstlenmektedir.

Faaliyetler katma değer sağlayan ve katma değer sağlamayan faaliyetler olmak üzere iki grupta açıklanabilir. ĠĢletmeye katma değer sağlayan faaliyetler, üretilen mamul üzerinde değiĢiklik meydana getirerek daha değerli hale gelmesinde etkili olmaktadır. Örneğin bir otomobilin tasarımı, montajı, boyanması gibi faaliyetler katma değer sağlayan faaliyetlerdir. Bazı faaliyetler ise, yapılması zorunlu olan ancak mamulün değerlenmesinde hiçbir etkisi olmayan faaliyetlerdir. Örneğin üretilen mamulün stoklanması, makine bakım-onarımı, malzemenin taĢınması gibi faaliyetler.

2.3.5.3. Maliyet Etkeni (Sürücüsü)

FTM sistemi ile literatüre girmiĢ olan maliyet etkeni kavramı, maliyet sürücüsü, maliyet taĢıyıcısı, faaliyet ölçütü gibi farklı ifadelerle de kullanılmaktadır. Maliyet etkeni, iĢletmede tüketilen kaynakların faaliyetlere, faaliyetlerde toplanan kaynakların da üretilen mamullere yüklenmesinde kullanılan ölçü biriminin genel adıdır. Geleneksel maliyetleme sistemindeki dağıtım anahtarı kavramı yerine, FTM sisteminde kullanılan ifadedir.

FTM sisteminde maliyet sürücüsünün belirleneceği iki aĢama vardır. Birinci aĢamada kaynak maliyetlerinin faaliyetlere yüklenmesi sürecinde maliyet sürücüsünün seçilmesidir. Bu aĢamada seçilen ölçü birimlerine bazı kaynaklarda “kaynak etkeni” adı verilmektedir. Ġkinci aĢamada faaliyetlerde toplanan maliyetlerin mamullere yüklenmesi sürecinde maliyet sürücülerinin belirlenmesidir. Bu aĢamada seçilen ölçü birimleri “faaliyet etkeni” olarak da adlandırılmaktadır (Bengü, 2002: 72). Kaynakların ve faaliyetlerde biriken maliyetlerin yüklenmesi sürecinde maliyet etkenleri belirlenirken, yüklenen kaynak veya maliyet ile yükleme yapılacak faaliyet veya mamul arasındaki iliĢkiye en uygun sürücü seçilmelidir.

gibi ölçü birimleridir. Diğer maliyet sürücüleri ise üretim birimi ile doğrudan iliĢkisi bulunmayan parti ve mamul seviyesi maliyet sürücüleridir. Bu sürücülere hazırlık süresi, taĢıma sayısı, sipariĢ sayısı, sevkiyat sayısı, iĢ emri sayısı örnek verilebilir (Bengü, 2002: 71). Uygulama sürecinde bütün yüklemeler için en doğru maliyet etkeninin seçilmesi sistemin sağlıklı sonuçlar vermesi açısından çok önemlidir.

Kaynakların ve faaliyetlerde biriken maliyetlerin yüklenmesinde kullanılan maliyet etkenlerinin seçiminde ve uygulamasında dikkat edilmesi gereken kriterler aĢağıdaki Ģekilde sayılabilir:

 Kullanılan maliyet etkeni sonraki dönemlerde de ölçülebilir ve izlenebilir olmalıdır.

 Maliyet etkeni yükleme yapılacak faaliyet ya da mamul ile yüklenecek kaynak arasında önemli bir iliĢkiyi temsil etmelidir.

 Bir yükleme için seçilen maliyet etkeninin, iĢletmede geliĢmeler üzerine sonraki süreçlerde değiĢtirilebileceği düĢünülmelidir.

 Maliyet etkeni anlaĢılabilir olmalıdır.

 Maliyet etkeni verileri kolay ulaĢılabilir olmalıdır.

 Hem FTM çalıĢma ekibinde yer alan personel hem de diğer yakın çalıĢanlar için kabul edilebilir etkenler seçilmelidir. Maliyet etkenleri belirlenirken FTM çalıĢması kapsamındaki tüm çalıĢanlar ile görüĢmeler yapılmalıdır.

 Aynı maliyet etkeni farklı yüklemelerde sürekli kullanılmamalıdır. Her yüklemeye en uygun maliyet etkeni mutlaka özel çalıĢmalar yapılarak belirlenmelidir.

 Maliyet etkeni seçiminin FTM sisteminin uygulanmasında çok önemli bir çalıĢma olduğu unutulmamalıdır.

2.3.5.4. Maliyet Havuzu

Maliyet havuzu, faaliyetler tarafından tüketilen kaynakların toplam maliyetinin faaliyetler bazında biriktirilmesi ile oluĢmaktadır. ĠĢletmedeki faaliyetlerin belirlenmesi sonrasında, belirlenen bu faaliyetlerin maliyetlerle iliĢkilendirilmesi gerekir. Öncelikle

faaliyetlerle ilgili yapılan analizler sonucunda her faaliyetin doğrudan tükettiği maliyetler tespit edilir. Daha sonra bu faaliyetler alt faaliyetlere ayrılarak, alt faaliyetlerin her birinin tükettiği kaynakların maliyeti belirlenmektedir (Titiz ve Altunay, 2012: 94).

FTM sisteminde; faaliyetlerin doğrudan tükettiği, destek faaliyetlerden gelen, iĢletmede ortak tüketilen kaynaklardan gelen paylardan oluĢan ve her faaliyet için ayrı ayrı düzenlenen maliyet havuzları (tabloları) hazırlanmaktadır. Bu maliyet havuzlarında toplanan kaynaklar da uygun maliyet sürücüleri yardımıyla mamullere yüklenmektedir.

2.3.5.5. Faaliyet Merkezi

Faaliyet merkezleri, birbiri ile iliĢkili faaliyetlerin ya da departmanların bir araya getirilmesiyle oluĢan gruplardır. ĠĢletmelerin organizasyon yapılarında bazı birimlerin altında birden çok faaliyet belirlenebilir. Bu durumda ortak özellikli birden çok faaliyeti aynı çatı altında toplamak suretiyle hesaplama yapmak mümkün olmaktadır. FTM sisteminde maliyet havuzlarında toplanan kaynaklar faaliyetlere, faaliyetlerde biriken kaynaklar da mamullere yüklenmektedir. Bu süreç iĢlerken faaliyet merkezleri, çok sayıda faaliyet olduğu durumlarda aynı özellikteki faaliyetleri bir grupta toplayarak sistem içinde önemli olan düzenleme görevini yerine getirmektedir.

2.3.5.6. Maliyet Nesnesi

Maliyet nesnesi, maliyetlerin ölçüldüğü, izlendiği veya tahsis edildiği bir ürün veya hizmettir. Maliyet nesneleri, aynı zamanda hangi faaliyetlerin gerçekleĢtirildiği ile ilgili varlıkları gösteren FTM sisteminin bir çıktısıdır. FTM sisteminde tipik maliyet nesneleri ürünleri, hizmetleri, projeleri veya müĢterileri içermektedir.