Yüzyıllarca, pek çok devletin istilasına maruz kalan Afganistan, çeşitli etnik gruplardan oluşmaktadır. Bu nedenle Afganistan ulusunun oluşumunu geciktiren yoğun bir etnik ve kültürel karışım vardır. Bu etnik grupların en önemlilerini, Peştunlar, Tacikler, Türkler ve Hazaralar oluşturmaktadır.
Bugün Afganistan’ın nüfusunu meydana getiren halkın etnik yapısı oldukça karışık görünmektedir. Bu karışık etnik yapı neticesinde Afgan ulusunun oluşumu çok sıkıntılıdır. Ülke, bilinen anlamda üniter bir devlet değildir. Burada asırlar boyunca hiçbir tam olarak bir ulusa ait olma duygu ortaya çıkmamış ve bir ulustan söz edilmemiştir. İnsanlar kendisini, ait olduğu etnik boy veya aşiret ile tanımlamışlardır.38
1.3.1. Peştunlar
18.yüzyılın ortalarında Nadir Şah Afşar’ın ölümüyle Afşar ve Baburi hanedanının dağılmasından sonra 1747 yılında Ahmad Şah Durani liderliğinde ilk defa siyasi, birlik oluşturan ve etkinlik kazanan Peştunlar, bir süre sonra ülkenin büyük bir kısmen hâkim olmuşlardır. 19. Yüzyılda Afganistan, coğrafyası İngiliz ve Çarlık Rus İmparatorlukları arasında Peştunların hâkimiyetinde tampon bir devlet olarak ilan edilmesi ile Peştunlar ülkenin tamamına dağılmışlardır.39 Afganistan’ın en büyük etnik gurubunu teşkil eden Peştunların kökeni kesin olarak ifade edilecek olursa, anayurtları olan Sind Nehri Himalaya ve kuzey Hindistan bölgesinden Afganistan’a geldikten sonra ilk olarak Gazneliler döneminde günümüzdeki ülke
35İnönü Ansiklopedisi, C. 1. s. 169.
36 İstanbul Ticaret Odası Ekonomik ve Sosyal Araştırma Şubesi, Afganistan Ülke Raporu. 2007, s. 1.
37 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Afganistan Ülke Bülteni, Haziran, 2011. s. 5.
38Abdulgafur. Arzu, 2002, Çegunagi Huviyet-Milli Afganistan, Tahran, s.18-20.
39 Erol. M. Seyfettin, ve Fazıl, A. Burget, 2001, Afganistan Özbekleri, Avrasya Dosyası, Sonbahar, Cilt 7, Sayı 3, s. 105.
coğrafyasının güney ve güneydoğu bölgeleri ile 18-19 yüzyıllarda yavaş yavaş bugünkü Afganistan kuzey bölgelerine yerleştirilmişlerdir. 40 1920’li yıllarda Peştunlar ülkenin kuzey ve kuzeydoğudaki Türkistan ve Katagan bölgelerine yerleştirildiği bilinmektedir.41
Afganistan’da Peştunların yoğun olarak yaşadıkları bölgeler güney, güneydoğu ve güneybatı bölgelerdir. Peştunlar çoğunlukta Sünni mezhebi ve bir kısmı da Şii mezhebi de mensubudur.42 2004 yıllı tahminlerine göre ülke nüfusunun %42’sini oluşturan 12 milyon Peştun, birçok alt guruptan oluşmaktadır. En büyük olanları Düraniler ve Galzaylar’dır. Ülke dışında Pakistan da 14 milyon Peştun olduğu bilinmektedir.43 1747’den itibaren siyasal olarak ülkede hâkim olan Peştunlardır.
2014 yıllından itibaren ülkenin Cumhurbaşkanı Muhhamed Eşref Gani'dir.
1.3.2. Türkler
Afganistan’da ikinci büyük etnik gurubu Türkler oluşturmaktadır. Türkler ağırlıklı olarak ülkenin kuzeyi ve kuzeydoğusunda yaşamaktadır.44 Ülkedeki Türk varlığı ve hâkimiyeti, bu bölgede M.S. 45-420 yıllarında egemenlik süren Kuşanlar’a veya onlardan önce bölgede bulunan Saka’lara kadar götürülebilir.45 Bu iki devletin Türk olduklarının tartışmalı olduğu varsayımıyla, bölgedeki ilk Türk hâkimiyeti olarak Akhunların (Halaçlar) kabul edilmesi durumunda, M.S. 424 yılında Milli Afganistan devletinin kurulduğu 1747’ye kadar, kısa süreli istisnalar hariç, Afganistan’ın çeşitli Türk devletlerinin hâkimiyetinde kaldığı söylenebilir.46
Türkler ülkenin büyük etnik guruplarından birisidir. Doğuda Vahan koridorundan batıda Herat’a kadar, Türklerin yaşadığı Afganistan’ın kuzey bölgeleri “Afgan Türkistan” olarak bilinir. Bu bölgede Hazar denizinden Kaşgar’a ürelerden Hindukuş dağlarına kadar uzanan Türkistan’ın doğal bir parçası olarak kabul edilmektedir.
Afgan Türkistan’ın doğusu “Katagan”, batı bölüm ise “Türkistan” diye
40 M. Sıddik Farhang, Afganistan der Panc Karn-Ahir, Meşhed 1993, C. 1.s. 37.
41Asadullah Valvalici,2000, Der Safahat-i Şemal-l Afganistan Çimegozeşt, Peşaver, ss. 124-128.
42 Dursun, a.g.m., s. 50.
43 Esedullah. Oğuz, 1998, Afganistan, İstanbul: Cep Kitaplar Yayınları, s. 36.
44 M.Saray, 2002, a.g.e., s. 13.
45Enver. Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, Sevinç Matbaası Yayınları, Ankara, 1973, s. 28.
46 E.Oğuz, 1998, a.g.e., s. 39.
adlandırılmaktadır. Bu coğrafyada at koşturan Türk boyları olan Akhunlar, Gazneliler, Göktürkler, Selçuklular, Timuriler, Şeybaniler, Harzemşahlar ve Avşarların izlerine rastlanmaktadır.47 Ülkenin en kalabalık Türk boyları Özbekler ve Türkmenlerdir. Bu iki gurup Türkler yoğun olarak yaşadıkları kuzey ve kuzeydoğu bölgelerindeki Türk boyları kendi ulusal kimliklerini korumuşlardır. Ancak diğer bölgelerde yaşayan Türk boyları ise o bölgede çoğunlukta olan başka etnik grup nedeniyle arasında asimile olmuşlardır. Bunların en önemlileri, Afşarlar, Aymaklar, Bayatlar, Kızılbaşlar ve Kalaçlar’dır.48 Ancak bu Türk boyları arasında çok az olmak üzere Kazaklar ve Kırgızlar ülkenin kuzey bölgesinde kendi lehçelerini muhafaza etmişlerdir. Diğer gruplar ise farklı bölgelerde yaşayarak bazıları Özbek Türkçesi ile konuşurlar, ama büyük bir kısmı, çoğunlukta olan etnik grupların etkisi ile kendi dillerini kaybetmişlerdir.
Ülkenin ikinci büyük etnik grubu Türkler teşkil etmektedir. Türklerin nüfusu
%14’ini (Özbekler, Türkmenler ve Aymaklar) olup, 5-6 milyona yaklaşmaktadır.
Büyük çoğunluğu tarım, hayvancılık, ticaret el sanatları ve halıcılık yapan Türk boyları Afganistan’ın ihracatında büyük payları vardır. 1992’den beri kuzeydeki etkili güç odakları kontrol eden General Abdürraşit Dostum49, 2014 yılında Devletin Cumhurbaşkanı Yardımcısı olarak halk tarafından seçilmiştir.
1.3.3. Tacikler
Afganistan’ın bir başka kalabalık etnik grubunu teşkil eden Taciklerin, bu ülkede çok eskiden beri yaşadıkları bilinmektedir. Bazı anlatılanlara göre Taciklerin kökeni hakkında Türk olduklarını ve sonradan dillerini kaybettiklerini söylerken.50 Bazı araştırmacılar Taciklerin Arap oldukları hususunda fikir yürütmektedir.51Ancak Taciklerin kendileri ise Fars kökenli bir kavim olduklarını öne sürmektedirler.52 Afgan Tacikleri çoğunlukla Kabil’in kuzeyindeki Penşir vadisinde, Parvan’ın kuzey
47Burget, a.g.m., s. 106.
48Akhun devletinin kurucuları olarak bilinen Kalaç Türklerinin Glzay/Galcay, şeklinde hala Afganistan’da yaşadığı bilinmektedir. Konu ile ilgili Bkz. Laszlı Rasonyı. 1993, Tarihte Türklük, Ankara, ss. 65-74, K. Rai Barlas, Afgan Kabilelerinin Türklük ile Alakaları, Abdaliler, Eftalitler (Ak-Hunlar)in Torunu mu? Türk Kültürü Sayı 278, Haziran 1986, s. 367.
49 Fuat Bozkurt, “Afganistan Türkleri”, Toplumsal Tarih Dergisi, C. 8, Sayı. 46, 1997, s. 38.
50Ergeş Uçkun, Tacikmi, Taclik mi? NJ. 1993, s. 18.
51M. Saray, 2002, a.g.e., s. 13.
52 Arzu, 2002, a.g.e., ss. 13-18.
ve kuzeydoğusunda, Hindukuş dağlarının kuzeydoğu kısımlarında bulunan Takhar, Bedahşan ve Baglan ile Samangan’da ve bir kısmı Herat çevresinde yaşamakta olup çoğunluğu Sünni Müslümandır.53 2004 tahminlerine göre nüfusları 7,7 milyondur.
Hint-Avrupa dillerinde İran ailesine ait bir dil olan Darıca konuşurlar.
1.3.4. Hazaralar
Bu etnik grup Afganlılardan oldukça farklı olup, büyük çoğunluğu Şii Müslüman olan Hazaraların Türk-Moğol karışımı bir kavim oldukları öne sürülmektedir.54 Hazaralar Darıca konuşur yoğun olarak ülkenin merkezi dağlık kesiminde bulunan
“Hazaracat” bölgesinde yaşarlar. Bu kavim son dönemlerde kendilerinin Türk kimliğine mensup olduklarını söylemektedirler.55 Ancak bazı bölgelerde yaşayan Hazaralar, Karluk ve Türkmen Hazara olarak bilinmektedirler.
Afganistan’da yaşayan Hazaralar, ülkede etnik bir konuma gelmeleri için maddi ve siyasal açıdan İran tarafından desteklenmektedirler.56 Tahmini nüfusları bugün yaklaşık 2,6 milyondur. Bu nüfus toplam nüfusun %9’una karşılık gelmektedir.57 Aşiret yapıları nispeten güçlü olan Hazaralar arasında çoğu zaman mezhep ön plandadır.
1.3.5. Diğer Etnik Gruplar
Afganistan’da yaşayan bu büyük etnik grupların yanında daha küçük ve dağınık grupların varlığı da bilinmekte olup, bu etnikler kendilerine has bir bölgede yaşayan Nuristaniler, Araplar, Peşailer, Beluçlar, ve Sığniler vardır. Fakat bunların büyük bir kısmı kendilerine has bölgelerde yaşamakla birlikte, az bir kısmı da ülkenin çeşitli bölgelerinde yaşamaktadır.58
Afganistan birçok etnik grubu bünyesinde barındırmış olmasından dolayı, 5 bin yıllık bir kültür mirası vardır. Ancak ülke bütünüyle dışa kapalı olduğu için 16-20.
53Farhang, 1993, a.g.e., s. 36.
54 Erol ve Burget, a.g.m., s. 106.
55 Bu bilgiler, farklı Hazara adamları ve siyasetçileri ile yapılan kişisel görüşmelere dayanmaktadır.
Bkz. Kalafa-Kayani, İsmaili Hazara Türklerinde Halk İnançlar Yol, Sayı. 15, Ocak, Şubat 2002, ss.
106-110.
56 Dursun, a.g.m., s. 51.
57Burget, a.g.m., s. 106.
58 Arzu, 2002, a.g.e., s. 18.
Yüzyıl arasında geçen zamanda güzel sanatlar, edebiyat, mimarlık vs. alanlarda çok az ürün verebilmiştir. Son araştırmalara göre ülke nüfusunun %75’i tarımla, %13’ü hayvancılıkla, %12’si ticaret, esnaflık, sanayi, işçiliği, memurlukla ve %13’ü ise göçebe olarak hayat yaşamaktadırlar.59
59 Mary Louise Clifford, Serzemin ve Mardom-i Afganistan, M. Asadi(Far. Çevr.), Tahran, 1993, s.
69.
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK-AFGAN İLİŞKİLERİ: 1919-1927 YILLARI