Amanullah Han’a Destek Amacındaki Türk Heyeti

Amanullah Han yönetimine karşı ayaklanma haberi, 21 Kasım 1928 tarihinde Ankara’ya ulaşmıştır. Bu ayaklanmayı bastırmak için Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa kabinesini toplamış ve Türkiye, Afganistan’a Kazım Orbay Paşa Komutasında yeni bir askeri heyet göndermiştir³²⁴. Gazi Mustafa Kemal imzasıyla Amanullah Han’a bir telgraf çekilmiştir:

“Dışişleri Bakanlığından Kabil Büyükelçiliğine

Bir: Türk zabitleri irticada karşı Kralın emri ile Türk vatanını müdafaa eder gibi hayatlarını ortaya koyarak vazife ifa sile mükelleftirler. Ailelerin kaçırılması için bahsettiğiniz müracaat katiyken doğru olmadığı gibi. Böyle bir arzunun hissedilmesi bile caiz değildir. Afganistan politikamızın istikrarı zabıtacımızın bu hadisede fedakârlık ve muvaffakiyetlerine bağlıdır. Zabıtacımıza vazifelerini Hükümet adına emrediniz. Kraldan mülakat isteyiniz ve gayet metin ve cesaret verici bir tavır ile zabıtacımızın hayatlarıyla kendisini müdafaaya hazır olduklarını söyleyiniz ve alacağınız cevabı bildiriniz.

İki: Reisicumhur Hazretleri tarafından imzası kapalı mahsus şifre telgraf nameyi şifrenizi beraber olarak Kralın huzurunda açmanız mühimdir. Bu telgrafın vücudunu derhal bildiriniz.”

Gazi Mustafa Kemal PAŞA Dr. Tevfik RÜŞTÜ 21.22.1928.³²⁵ Türk askeri heyeti Amanullah Han’ın korumaya çalışsa bile isyancılar ile Habibullah, başkentte saray kapsında dayanmıştır. Türkiye Büyükelçisi bu konu ile ilgili söyle bir ifadede bulunuyor: “Ocak 1929’da çok sıkışık bir durumda bulunan Amanullah Han bütün yeniliklerden vazgeçtiğini ilan etse de, son anda verilmiş olan bu karar durumda bir değişiklik husule getirmez ve Ocak ayının ortasında Amanullah Han, ağabeyi İneyetullah Han’ı kendi yerine Emir yaparak otomobille Kandahar’a kaçar”. ³²⁶

324 BCA, Fon No: 30 18 1 1, Yer Numarası: Kutu No: 30, Dosya Gömleği No: 62, Sıra No:18, Dosya Nu: 258-5, Tarih: 05.08.1928.

325 Y.Hikmet Bayur. 1987, Hindistan Tarihi(III) Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 601.

326 Y.Hikmet Bayur, 1987, a.g.e., s. 602.

Buna ilaveten Türkiye Cumhuriyeti tarafından Afganistan ordusuna görevde buluna zabitler hakkında kanun layihasının içeriğine bakılırsa Afganistan’da görevde bulunurken Türk ordusunda nasıl hizmet edecekse orada da aynen görev almaları rica olunarak başta Türk ordu kadrosunda dâhil olmak üzere Afganistan ordusu tarafında maşları karşılanarak bu ülkede görevde buluncaya kadar Türkiye’den maaş alamayacaktır. Ve nısfı kıdemlerine zam sağlanacaktır. Ancak bu zamlar yemekli olduktan sonra hesabında ilave edilecektir.³²⁷

3.3. Afganistan’ın (1929) Yılındaki Kaos Ortamı ve Denge Politikası 3.3.1. Amanullah Han Yönetimine İngiltere’nin Karşı Tavrı

Kralın iktidardan düşürülme nedeni İngiltere’nin bağımsız bir Afganistan istememesi ve iki büyük gücün rekabeti (Bolşevik Rusya ve İngiltere) olmuştur. Bu da İngiltere’nin Rusya’nın Hindistan sınırında ayak bastırmaması ve Amanullah Han’ın diplomatik olarak Bolşevikler ile yakın bir politika izlemesiydi. 1929 yılında Bombay’dan doğru yola çıkarken şöyle bir sözde bulunmuştur: “Ruslar Beni İngiltere lehinde tahrik etmiştir” çünkü ülkede Amanullah Han yönetimine karşı ayaklanmaların bastırmasında Rusya tarafsız politika izleyerek Amanullah Han’a destekte bulunmamıştır. Eğer Rusya bu ayaklanmalarda Amanullah Han yönetimine az bir şekilde yardım etmişse de, “Ye Ölme” gibi bir yardım olmuştur.³²⁸

İngiltere’nin bu yönetime karşı politikasının bir özeliği ise üçüncü İngiliz-Afgan savaşı başta olmak üzere, bu savaşta İngiltere’nin İngiliz-Afganistan bağımsızlığı ile ilgili masaya oturması ve İngiltere’nin Amanullah Han yönetimine karşı tutumunu artıran politikası pek bilinmemektedir. İngiltere zamanlama ve operasyonların mantığı gereği çok kavgaya girmez iken, Amanullah Han, Hindistan’daki iç huzursuzluklardan istifade ederek İngiltere’ye karşı cihat ilan etmiş, Hindistan’daki Hint Milliyetçileri ile Afganistan ve Sovyetler Birliği'ndeki Hint devrimcileri ile

327 Türkiye hükümetince Afgan ordusuna memur edilen zabitler hakkında kanun layihası. Bkz. BCA, Fon No: 30 10 0 0, Yer Numarası, Kutu No: 20, Dosya Gömleği Nu: 119, Sıra No: 18, Dosya No: 19, Tarih: 16.01.1929.

328 Rhea Talley Stwart, Fire in Afghanistan. 1914-1929. Ateş Der Afganistan, Normmuhamed Kohsar Kabili, (çev) Yayın yeri, Pişaver, 2002, s. 231.

birlikte hareket etmiştir. Nadir Han Peştun kabilelerini İngilizlere karşı kışkırtmıştır.³²⁹

Amanullah Han yönetimine İngiltere’nin karşı tavrını bir başka nedeni ise Afgan ve İngiliz memurları arasındaki kültürel iletişim eksikliğiydi ve bunlar görünüşte kişisel farklılık davranış biçimini almıştır. Diğer yandan İngiliz-Afgan savaşları Afgan ulusunda yabancılara karşı tepki oluşturmuştur.³³⁰ Amanullah Han politikalarından hoşlanmayan İngiltere, Sir Francis Humphrys’in 1921’de Afganistan bağımsızlık antlaşmasının ardından Kabil’e elçi olarak göndermiştir. Gelişmeler, elçi Humphrye’in Amanullah Han ve politikalarına hoşnutsuzluğuna İngiltere ile Afganistan ilişkilerinde önemli etkisini olduğunu ortaya koyarak ve ülke toplumunun en tepkili kısmının ve mollaların taleplerin razı olması için baskı yapmıştır.³³¹ Aynı zaman da Amanullah Han döneminde Afganistan’a ticaret ilişkilerini kısıtlaması ve ülkede demir yolu (Chemenceau) firma inşasında İngiltere, Kabil Elçisi Sir Francis Humphrys, karşı çıkması önemli ve açık görünmektedir. Elçi Humphrys, Afganistan’da çok zekice çalışarak, hem etnik tabanı de hem de din tabanını kullanarak 1924 yılında Host isyanı başta olmak üzere 1928 yıllında Şhinwari kabilesine kadar götürüp sonuçta bu karşı tavır Amanullah Han’ın ülkeni terk etmesine kadar sürmüştür. Bu doğrultuda şuna değinmekte yarar vardır. Üçüncü Afgan-İngiliz Harbi hasası bir noktadan başlayarak aynı anda Hindistan Milliyetçileri Pişiver bölgesine ayaklanmışta olup, o bölgede Afganistan tarafından Haydar Han posta amiri olarak bulunuyordu. Mahmmud Tarzi Afganistan temsilcisi olarak Hindistanlılara Hint Milliyetçileri ile birlikte hareket etmesi konusunda birer mektu yazmış olup ve bu mektuplar İngilizlerin eline erken geçmiştir. Bu durumdan sonra İngilizler bu ayaklanmanı baş kaldırmasına izin veremezdi. Aynı zamanda Hindistan kargaşasından Amanullah Han’a yazılı olarak mektup ulaştırdı. Amanullah Han’ın Üçüncü Afgan-İngiliz Savaşında şunları kapsamaktadır:

1. Amanullah Han, İngilizlere karşı cihat ilan etmiştir.

2. Hindistan milliyetçilerini savaşa teşvik etmiştir.

329 Adameç, 1974, a.g.e., s. 90.

330.Sykes, 1940, a.g.e., s. 296.

331 Poullada, 1973, a.g.e., s. 253.

3. Milliyetçi ve Devrimci Hinduları İngilizlere karşı Amanullah Han tahrik etmiştir.

4. Amanullah’ın siyasi açıdan Bolşevikler ile bir araya gelmesidir.

Amanullah Han bu savaştan galip çıkarak Kralı olmuşsa da, bu sırada ilişkisini ve Afganistan’ın dışındaki Hindistan coğrafyasındaki gelişmelerin Mahmmudyar bir kişi tarafından alıyor ve bunu da İngilizler beliyordu sonrada Amanullah Han’ın haber olduğuna göre Mahmmudyar Amanullah Han’a yalan bilgi verirdi. Zaten İngilizler Amanullah Han’a güveni yoktu gelecekte bu yenilikçi reformuna asla izin vermezdi.³³²

Başka bir değişle İngilizler, Amanullah Han’a savaşı tahrik etme gerekçesinde hiç kuşku duymuyordu. Chelmsford’un Hindistan Bakanı Montagu’ya bildirmesine göre: “Başkent Kabil’deki ajanımızın verdiği rapordan anlaşılıyor ki, Amanullah’ın son emri cinayetini soruşturması Millete derin hayal kırıklığı yaratmıştır. Kendini durumunu korumanın imkânsız olduğu ve Hindistan’daki kargaşalar cesaret aldığı açıklamaları, bütünüyle abartılı ve Hindistan’ın kolaylıkla fethedileceği vaadiyle, kendisine baş kaldırılmasını önlemek için cihat ilan etmeye zorlanmıştı.” Amanullah Han İngilizleri ülke bağımsızlığın tanıması için zorlamak istemiyordu. Bunun nedeni ise Ahmet Şah Dürrani’nin döneminde Afgan krallığının bir parçası olan Durand Hattı ile Hindistan arasındaki toprakları geri almak istiyor aynı zamanda kendisini Hindistan’daki Müslüman nüfusunu lideri olarak görmekteydi. Öte yandan Rusya 1917 Ekim Bolşevik devrimi gerekçesinden halen kargaşa içerisindeydi. Bu nedenle kuzeyde herhangi bir tehdit oluşturmuyordu.

Hindistan’da kıtlık ve grip salgını vardı. Ayrıca İngilizlerin savaş sırasında, boşa çıkan anayasal ilerleme vatları gerekçesinden de Hindistan’da İngiliz yönetimine karşı memnuniyetsizlik hâkimdi. Bu genel anlamda İngiltere Afganistan’ın bağımsız bütünlüğünü kabul edecekti. Amanullah Han ile diplomatik ilişkileri başlatacaktı ülkenin inşası konusunda yanı reform hareketini Kral yola koyarken oyle ülkede kaos yaratacaktı ki, seneler boyunca bu halkın bir daha ayakta durması çok zor olacaktı.³³³

332 Kabili, 2002, a.g.e., s. 236-244.

333 Suhash, Chakravarty, 2002, Afghanistan and the Great Game, Delhi, s. 241.