Amanullah Han’ın Eğitim ve Kültür Alanına Reformları

Afganistan, Kralı Amanullah Han’ın reformlar arasında ülkenin geleceği için en önemlilerinden birisi de eğitim programıydı. Bütün yenilikler içinde kral için en değerli olan ülkesinin eğitim sistemini tümüyle yenilemek için gösterdiği çabaydı.²⁶⁹ Tiyatro ve sinema 1920’lerin sonunda ülkede tanıtıldı. Pagman'da aynı yıl bir opera evi inşa edildi. Takvim reformu 1922’de güneş takviminin değiştirilmesiyle tanıtılmış olup, 1923’te Fransa ve Afganistan Arkeoloji delegasyonunun kurulmasıyla arkeoloji faaliyetleri hız kazandı. Bu Afganistan’daki sürekli arkeolojik araştırmaların başlangıcı olarak Fransa ile yapılan antlaşma gereğince müze kuruldu.²⁷⁰ Amanullah Han’ın reform faaliyetlerine genel olarak bakılırsa yapmaya çalıştıklarının önemi açıkça görülmektedir. 1920’de laik ders programı Hint eğitimcilerle tanıtılırken 1923’ten sonra bu program Fransız eğitimciler tarafından güçlendirilmiştir. 1923’te önde gelen ailelerin erkek çocuğunun Fransa’ya gönderilmesiyle yurt dışında eğitime başlandı ve 1924’de bir Polis Akademisi kuruldu.²⁷¹

Amanullah Han döneminde 1928 yılında resim, heykel, müzik ve halı dokunması öğretmek için bir sanat okulu önerildi. Basın belirgin bir biçimde gelişti.

267Ademec, 1974, a.g.e., s. 135.

268Poullada, 1973, a.g.e., ss. 84-85.

269 Kral Amanullah Han’ın eğitim reformu ile ilgili Bkz. Bayur, 1987, a.g.e., s. 594.

270 1922’de imzalanan antlaşma Fransız arkeolojik heyeti. Bkz Gregoryan, 1969, a.g.e., s. 242.

271 Z. Sarıhan, 1996, Kurtuluş Savaşı Günlüğü 4 (Açıklamalı Kronoloji) Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına (23 Ağustos 1921-20 Kasım 1922). Ankara, s. 322.

Tarzi’nin Seracal-ahbar’ı Ekim 1919’da Kabil’de Aman-i-Afgan adı altında yeniden çıkmaya başladı ve yarı-resmi yayın rolünü üstlendi. Özel teşebbüsün sahip olduğu ve idare ettiği yayınlar daha sonra çıkmaya başladı. Yetişkin sınıflara öncelikle okuma yazma, ayrıca din ve vatandaşlık bilgisi dersleri 1920’de tanıtılarak bedevilere eşlik etmek üzere 1920’lerin ortasında gezici öğretmenler yetiştirildi.²⁷²

Bu gelişmelerin yanısıra; Afganistan'da yayın hayatında da önemli canlanmalar oldu. Şubat 1920 yılında ülkenin kuzeyinde Bidar (Uyanış) ve ittihad-i-İslam (ittihad-i-İslam Birliği) aynı yıl Mezar-ı Şerif’te başladı. 1921’de İttihad-i Baghlan (Baghlan Birliği) Bağlan da, İttihad-i-Mashriqi(Doğu Birliği) Celalabad’da, İttifaq-i İslam (İslam Birliği )Herat’da yayınlamaya başladı. İttihad-i Hanabad, Kataghan’da 1922 yılında çıktı. Tulu-e-Afgan (Afgan Güneş Işığı) 1921’de ve Setare-ye-Afgan Yıldızı) Kohistan’da Kandahar’da yayınlanmıştır. Haqiqat (Hakikat) 1923’te Kabilin ikinci dergisi oldu. Üçüncü dergi dört yıl sonra (Anis) adıyla 5 Mayıs 1927’de yayınlandı. Bu dönemde birçok bakanlıklar kendi magazinlerini yayınlamaya başladılar. Eğitim bakanlığının Aine-ye-Irfan (Bilginin Aynası) adlı yayının yanı sıra Savunma Bakanlığı’nın askeriye (Ordu) ve Maliye Bakanlığı’nın Mojalleye-Sanvat (Voumal Of Welth) dergileri yayınlanıyordu. Bu yayınlar tümü 1927’de Aman-i-Afgan günlük yayınına başlayana kadar gerçek bir gazeteye sahip değildi.²⁷³

Kral Amanullah Han reformlarını ortaya koyduğu andan itibaren bunların başarılı olabilmesi için var gücü ile çalıştı. Muhasebeciler ve memurlar için Mektebi-i Usul-Mektebi-i DefterMektebi-i 1920’lerMektebi-in ortalarında açıldı, aynı yıl öğrenMektebi-im dMektebi-ilMektebi-i Fransızca olduğu bir okul bugünkü İstiklal diye adlandıran, Almanca (Nijat) olduğu yabancı dilde okullar ve İngiliz Hintlilerin çalıştığı okul kuruldu. Ayrıca Almanca ve Fransızca eğitim yapan okulların yanında Türkçe eğitim verecek okulun açılması da önerildi.

1924’te zorunlu ilköğretim önerilerek öğretmen okulu 1927 yılında ve 1928 yılında da ise mesleki eğitim okulu önerildi. Bu yıllarda 28 kız öğrenci Türkiye’ye lise

272Tarzi, 1977, a.g.m., ss. 172-173.

273 E. Habib, 1989,Doreyi Amani (Amanullah Dönemi). Kabil Meyven Yayınları, s. 47.

öğrenimi için gönderilmiş ve Kabil’de iki kız okulu Kraliçe tarafından desteklenmiştir.²⁷⁴

Kral Amanullah Han belirli sayıda ülkenin üniversite eğitimine ihtiyaç duyacağını ve bunun bir süre için Afganistan’a mümkün olamayacağının da farkına varmış ve Kabil’de ek yabancı dille eğitim veren okulların kurulmasını sağlayarak eğitim reformları görüldüğü gibi, zorunlu ilköğretimi kurumsallaştırmak için ciddi bir çaba göstermiştir.²⁷⁵ Çünkü yeni anayasanın (68 Maddesinde) ilköğrenim zorunlu olarak yer almakta idi.²⁷⁶ Ancak öğretmen ve okul eksikliği büyük şansızlığı olmuş ve bütün sıkıntılara rağmen, 1927’ye gelindiğinde kayda değer bir ilerleme gösterilmiştir. Sadece o yıl erkekler için yirmi yedi, kızlar için ise üç ilkokulun yanı sıra telgraf ve tarım okulları açılmıştı. Aynı zamanda 1928 Loya Cirge toplantıları ve reformları ulusun Ekim 1928’deki konuşması ağırlıklı olarak eğitim planlarından oluşuyordu. Amanullah Han eğitmenleri modern bir sisteme adım atmasını istemesi ve Loya Cirge’nin çoğunluk üyeleri eski metotları uygulanmasını istemekteydi.

Bununla birlikte okulları vilayetlere doğru yaygınlaştırma planlanan 1928 isyanıyla kesintiye uğradı o tarihlerde bir grup öğrenci Fransa’ya gönderildi. Bu öğrencilerden bazıları sonradan ülkeye üst düzey liderler oldular. Kral Amanullah Han yönetimden hemen önce Loya Cirge’nın onayı ile bir grup kızı Türkiye’ye eğitime göndermeye başarmıştır.²⁷⁷ Kraliçe Süreyya’yı kız okullarını geliştirmeye teşvik ederek bu sayede ülkede birçok kadın eğitimcinin ve liderin ortaya çıkmasına zemin hazırlamış bu dönemde batılılaşma çabaları içerisinde ülkede açtığı yabancı okullarda Fransa en etkili ülke konumundaydı.²⁷⁸

Kral Amanullah Han dönemindeki ülke yazarları Sirac al-Ahbar çevresinde ele alınan üç konu üzerinde duruyorlardı ve bu konular bağımsızlık, milliyetçilik ve modernleşme olmuş 1928 yılında halk kütüphaneleri kurulması önerildi ise de       

274 BCA, Fon No: 30 10 0 0, Yer Numarası Kutu No: 257, Dosya Gömleği No: 731, Sıra No 21, Dosya No: 435, Tarih: 14.08. 1929. Bkz. Gregoryan, 1969, a.g.e., s. 240; Rubin, 1995, a.g.e., s. 56.

275Köçer, 2009, a.g.e., ss. 117-118.

276 Gubar, 1967, a.g.e., ss. 792-793.  

277Amanullah Han’ın eğitim için kız öğrencileri Türkiye’ye göndermesi krala karşı ayaklanmaya neden olmuştur. Bkz. BCA, Fon No: 030 10 0 0, Yer Numarası, Kutu No: 257 Dosya Gömleği No:

731 Sıra No 17, Dosya Nu: 435, Tarih: 07.08. 1929. (5 Ağustos 1929 tarihinde, Hariciye Vekâletinden Başvekil İsmet Paşa’ya sunulan rapor).

278 G. Macmunn, 1929, a.g.e.,s. 298; Gregoryan, 1969, a.g.e., s. 243.

isyancıların bir kurbanı olmuştur. Bütün bunların yanısıra Amanullah Han mesleki eğitimde de önemli bir başlangıç yaparak hükümet yöneticisi, memur ve muhasebeci gibi belirli sayıda okullar inşa etti ve bu dönemden sonraki iktidara gelen ülke yöneticileri Amanullah Han’ın eğitim programı büyük bir etki yarattı.²⁷⁹

Kral eğitim alanında kayda değer iz bırakmıştır. 1928 yılında yapılan okullar sayısı ülkenin genelinde (322) ilkokul açılmıştır.Buralarda öğrenim gören öğrenciler (51) bini bulmuş, Lise öğrencilerinin sayılsıe (3) bin öğrenci olarak tahmin edilmektedir.Bu okullarda (650) öğretmen ilkokullarda eğitim yapmakta idi. Aynı zamanda 1928 yılında yüzlerce öğrencibaşta Türkiye olmak üzere eğitim görmesi için Fransa, İtalyan ve Rusya’ya gönderilmiştir.²⁸⁰

3.2.3. Kral Amanullah Han’ın Ekonomik ve Devlet Yapısı Alanında