Etkileşim: Domino Etkisi ve Kelebek Etkisi

Domino etkisi, aynı isimli kuramın etkilerini ifade eden ve ekonomiden iş güvenliğine dek farklı alanlarda başvurulan bir süreci ifade etmektedir. Uluslararası ilişkilerdeyse, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki ABD dış politikasında benimsenmiş, komünist olmayan bir ülkenin komünizme yenik düşmesi durumunda, bunun komünist olmayan komşularını da etkileyeceğini öne sürmüş, Harry S. Truman döneminde Yunanistan ve Türkiye’ye askeri yardım yapılmasını sağlamış, Dwight D. Eisenhower döneminde Vietnam politikalarının oluşmasında etkin olmuştur.332

Kelebek etkisi ise, kaos kuramıyla ilişkili olup doğa, fizik ve matematik alanlarında başvurulan bir süreci ifade etmektedir. Otoriter hükûmetler, ekonomik koşullar ve bu ikisinin doğrudan etkilediği gıda krizi sonucu Tunus’ta bir kişinin kendisini yakmasıyla başlayan ve Ortadoğu’daki birçok devlete sıçrayan olaylar bütünü, kelebek etkisinin en çok ilgi uyandıran örneğini oluşturmuştur.333

UPE açısından, domino etkisinde, olan bir eylemin aynı şekilde bir sonraki unsuru etkileyeceği, kelebek etkisindeyse olan bir eylemin herhangi bir şekilde bir diğer unsuru etkileyeceği anlaşılmıştır. Domino etkisinin kabulünde ekonomik ve askeri anlamda önleyici politikalar hazırlanabilecekken, kelebek etkisi politik ve

330 _{Gös. Yer.}

331 _{Coşkun Can Aktan, “Globalleşme, Bölgeselleşme ve Yerelleşme”, Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 10,}

Temmuz 1998, s. 4.

332 _{Encyclopedia Britannica, Domino Theory, https://www.britannica.com/topic/domino-theory,}

(22.07.2017)

333 _{Şuay Nilhan Açıkalın - Cemal Alpgiray Bölücek, “Understanding of Arap Spring with Chaos}

Theory - Uprising or Revolution”, Chaos Theory in Politics, Derleyenler: Santo Banerjee, Şefika Şule Erçetin, Ali Tekin, Springer, 2014, ss. 37-38.

sosyal olaylara işaret etmektedir. Yapısal realizmi, klasik realizmden ayıran özelliklerden biri de bu etkileşim süreçleriyle ilgilidir. Örneğin anarşik yapının hiyerarşik bir özellik alması, sistemin de bir başka türe evirilmesi olarak özetlenmiştir.334

UPE’nin inceleme alanlarından yola çıkılarak bazı somut etkileşim örnekleri düşünülebilir. Özellikle küreselleşmenin yadsınamayacak etkileri ve finansal bağlar göz önünde bulundurulduğunda en çarpıcı etkileri finansal ve ekonomik krizlerde tespit etme olanağı bulunmaktadır. 2007 yılının sonlarında ABD’deki finansal kurumları etkileyen krizin, borsalardaki hisse senetlerini olumsuz etkileyişi, gelişmiş ülkelerin finans kurumlarının bundan etkilenişi, ardından özel harcamaların azalıp sipariş iptallerinin gelmesi, üretimde azalmaya gidilip bunun da işsizliği arttırması son dönemlerdeki bir örneği oluşturmuştur.335

Doğu Asya’nın ekonomik kalkınması bölgenin Güney Kore gibi kuzey ülkelerinde başlayıp güneye doğru yayılmıştır, ancak 1997’de yaşanan ekonomik kriz Tayland gibi güney ülkelerinde başlamış ve bölgeyi etkisi alına almıştır.336 Güney Doğu Asya’da yaşanan ekonomik krizde, krizi ilk yaşayan ülkelerin ürettiği ürünlerle Türkiye’nin ürettikleri benzer olduğundan ve bu ülkeler krizden kurtulmak için fiyat indirimine gittiğinden krizin Türkiye’yi etkilemesi kaçınılmaz olmuştur.337 İzleyen yıl Rusya Federasyonu’nda338 _{yaşanan kriz sonucunda da, Türkiye’nin} Rusya’ya gerçekleştirmiş olduğu ihracatta önemli ölçüde bir düşüş yaşanmıştır.339

Bu ekonomik krizlerin ışığında küreselleşmenin alt süreçleri ve özellikle çokuluslu şirketler ile sivil toplum kuruluşları dikkate alındığında, ulusötesi bir etkiden bahsedilmesi olası bulunmuştur. Politik anlamdaysa, bir ülkede başlayan

334 _{Stefano Guzzini, The Continuing…, s. 153.}

335 _{Davut Ateş, “Küresel Ekonomik Kriz, Devlet ve Dış Politika”, Uluslararası İnsan Bilimleri}

Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, 2010, s. 914.

336 _{Suat Öksüz, “Doğu Asya Mucizesi’nin Dünü ve Kriz’in Bugünü Türkiye İçin Bazı Çıkarımlar”,}

Ege Akademik Bakış, Cilt: 1, Sayı: 1, 2001, s. 46.

337 _{Ceyda Durgun, “1997 Güney Doğu Asya Krizi ve Türkiye”, Uluslararası Politik Ekonomi:}

Ekonomik Krizler ve Türkiye, Derleyen: Arzu Al, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2016, s. 214.

338 _{Tezin geri kalan kısmında Rusya olarak anılmıştır.}

339 _{Ahmet Sindiraç, “1998 Rusya Ekonomik Krizi ve Türkiye Ekonomisine Etkisi”, Uluslararası}

Politik Ekonomi: Ekonomik Krizler ve Türkiye, Derleyen: Arzu Al, Babıali Kültür Yayıncılığı,

ekonomik kriz sonrası bir başka ülkede önlemler alınması ya da benzer sistemlere sahip ülkelerde benzer siyasal görüşlerin yakın tarihli seçimlerde işbaşına gelmesi veya alışılmadık oranda talep görmesi ayrı bir örnekleme oluşturabilir.

UPE disiplininin rağbet görmeye başlamasında ele alınan olaylarda da benzerlik tespit edilmiştir. Arap ve İsrail savaşlarının getirdiği petrol krizi ve Bretton Woods sisteminin çöküşü, neredeyse tüm ülkelerdeki genel politik anlayışı ve ekonomiye olan tutumu değiştirmiştir.

ABD ile Meksika arasında serbest ticaret bölgesinin jeopolitik ve siyasi düşünceler gerekçesiyle 1990’da kurulması, doğrudan dış yatırımların kıtadaki üçüncü ülkeler yerine Meksika’ya yönelmesine ve bu ülkelerdeki şirketlerin zarar görmesine neden olmuş ve Kanada’yı Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması’na (NAFTA) yöneltmiştir.340 _{Bu örnekte de görüldüğü üzere, günümüz koşullarında iki} devlet arasındaki bir anlaşma bile üçüncü tarafları etkileyebilme yeteneğine sahiptir. Ekonomik krizler, toplumsal olaylar, ekonomik veya askeri anlaşmalar, savaşlar ve diğer tüm olayların böylesi bir etkileşime yol açabileceği öngörüsünü yapmak olasıdır.

Merkantilizmin ortaya çıkışında da böyle bir zincirleme etkinin tespitine yer verilmiştir. Merkantilist düşüncelerin ortaya çıkıp klasik realizmin şekillenmesi ve aynı süreçte ya da ardından buna tepki olarak doğan diğer kuramlar, etkileşim açısından geniş bir çerçevede örnek oluşturmuştur.