Aşağıda açıklanacağı üzere Ebû ‘Ubeyd, eserinde birçok farklı isnat sistemi kullanmıştır.
2.6.1. Kapalı İfadelerle senetleri zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde çoğunlukla mesellerin kaynağını zikretmiştir. Kaynağını zikretmediği mesellerin ise kaynağını hatırlayamadığını veya bilmediğini bazı özel ifadelerle belirtmiştir. Bu ifadeleri aynı şekilde mesellerin açıklamasında yaptığı rivayetlerde de da kullanmıştır.
Mesellerin senedi olarak kullanılan bu kapalı ifadeleri mesel numaraları ile kaçar adet kullanıldığını gösteren bir tablo ile sunmak mümkündür.
No Tercüme Arapça İfade Mesel No Adet
1 Hukemâdan biri, başkası, bir adam veya bazısı dedi
وا لُجْن َر وا ُضْعَب َلاَق ْن ِم ُه ُرْيَغ لا ِءاَمَكُح 35, 38, 48, 52, 89, 271, 463, 466, 484, 944, 949. 11 2 Kimden duyduğumu bilmiyorum ُهُتْعِمَس ْن مِم ُف ِرْعَأ َلَ 349, 413, 829, 830, 1088. 5 3 Bazı eserlerde ِراَثلآا ِضْعَب يِف 115, 153, 378, 704. 4
5 Bazı ehli ilim ِمْلِعلا ِلهأ ُضْعَب 274, 548. 2 6 Arap veya bazı Arap ِب َرَعلا ُضعَب وأ ُب َرَع 1164, 26. 2
7 Bazı hikmetlerde ِةَمْك ِحلا ِضْعَب يِف 250. 1
8 Bazı ulemâ ءاَمَلُع ُضْعَب 297. 1
9 Bazı melahinlerde ن ِح َلََملا ِضْعَب يِف 1146. 1
10 Selef alimlerinden bir adam ِءاَمَلُعلا ِفَلَس ْنِم ٌلُجْن َر 90. 1 11 Bazı hikmet kitaplarında ِةَمْك ِحلا ِبُتُك ِضْعَب ِف 663. 1
12 Bir Arap kadın ِب َرَعلا ن ِم ٌةَأ َرْمِا 837. 1
Tabloda da görüldüğü gibi Ebû ‘Ubeyd eserinde bilginin kaynağını zikrederken 33 adet kapalı ifade kullanmıştır. Eserde bir defaya mahsus “bazı hikmet kitaplarında” şeklinde eser ismi zikretmiştir. Yine bir defaya mahsus “bazı melahinlerde” ve “bir Arap kadını söyledi” ifadelerini kullanmıştır. “Hukemadan biri”, “hukemadan bazısı”, “hukemadan diğeri” eserde en fazla kullanılan kapalı senet ifadeleridir. Ebu ‘Ubeyd bunların dışında 4 yerde “Bazı haberlerde” ve 5 yerde “Kimden duyduğumu bilmiyorum” ifadesini ve kullanmıştır.
Görüldüğü gibi Ebû ‘Ubeyd esrinde kaynağı net olarak belli olmayan birçok bilgi nakletmiştir.
2.6.2. Şüpheli İfadelerle Senetleri Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde bazen “Bildiğim kadarıyla Aṣma‘î’den duydum” يِعَمْصَلأا ْنَع مَلْعَأ اَميِف gibi kesin olmayan bazı şüpheli ifadelerle senetleri zikretmiştir.393
Ebû ‘Ubeyd, her şeyi mahvetmek anlamında kullanılan “Heyf rüzgârı âdeti üzere her şeyi kuruttu.” اَهِناَيْدَ ِلأ ٌفْيَه ْتَبَهَذ anlamındaki meselin senedini zikrederken “Aṣma‘î veya başkası söyledi.” َلاَق ُه ُرْيَغ ْوَأ يِعَمْص َلأا şeklinde şüpheli bir ifade kullanmıştır.394 Ebû ‘Ubeyd,
393 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 307, M. no: 1006. 394 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 281, M. no: 907.
eserinde 4 kez bu şekilde senet zikretmiştir. Bunlardan üçünü Aṣma‘î ile kullanılmış olması ise dikkat çeken bir ayrıntıdır.395
2.6.3. Meselden Önce Senedi Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde genellikle senedi meselden önce zikretmiştir.
Örneğin; “Ebû ‘Ubeyde; ‘bu konudaki Mesellerdendir.’ dedi” ةَدْيَبُع وُبَأ َلاَق ْمِهِلاَثْمَأ ْنِم اَذَه يِف şeklinde meseli takdim etmiştir. Daha sonra “İncelikle elde edemediğim zaman hakkımı zorla alırım” ًلََتْخَم ْد ِجْنَأ ْمَل اَذإ ًةرَهاَجُم anlamındaki bu meseli zikretmiştir.396
2.6.4. Bir Senet Zikredip Birden Fazla Mesel Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, bazen eserinde aynı veya benzer anlama gelen meselleri aynı kişiden rivayet ediyorsa mesel senedini zikrettikten sonra birden fazla meseli arka arkaya zikretmiştir. Buna Ferrâ’dan yaptığı bir rivayet örnek verilebilir.
“Ferrâ; ‘Attan daha keskin kulaklıdır.’ س َرَف ْنِم ُعَمْسَا ve ‘Maymundan daha keskin kulaklıdır.’ دا َرُق ْنِم ُعَمْسَا mesellerinin de kullanıldığını söylemiştir.” Ebû ‘Ubeyd, bu iki meselin konusu ve ravisi aynı olduğu için bir kez senet zikrederek iki meseli arka arkaya zikretmiştir.397
2.6.5. Meselden Sonra Senedi Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde meselin senedine dair açıklamayı bazen meselleri zikrettikten sonra yapmıştır. Örneğin itaat etmek ve boyun eğmek anlamlarına gelen meselleri zikrederken “Sürülünce kuyruğunu salladı” ِباَنْذلأاب َنيِدُح ْذِإ َنْاَبْاَب anlamındaki meseli Aṣma‘î’den rivayet etmiştir. Hemen sonra zikrettiği “Mengene sıkınca boyun eğdi.” ُفاقِثلا ُه ضَع امل َبَد ْرَد ve “Deve suya yaklaştı.” ءاملا ىلإ ُرْيَعلا َقَد anlamındaki iki meselin
395 Ayrıntılı bilgi için Bkz: Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 47, 247, 265, 281. 396 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 112, M. no: 281.
senedini zikretmemiştir. Daha sonra “Bu üç mesel Aṣma‘î den rivayet edilmiştir.” ِهِذَه ُّلُك يِعَمْص َلأا ْنَع ِةَث َلَ ثلا ifadesi ile son iki meselin de senedini açıklamıştır.398
Ebû ‘Ubeyd, cimrilik ile ilgili meselleri zikrederken aynı şekilde meselden sonra senede dair açıklamada bulunmuştur. “Bağırırsa yükünü artır.’ ًارْقِو ُهْد ِزَف جَض ْنإ meselini Aṣma‘î’den rivayet etmiştir. Hemen sonra zikrettiği “Ses çıkarırsa yükünü artır.” َرَجْن ْرَجْن ْنإ ًلَْقِث ُهْد ِزَف ve “Yorulursa yükünü artır.” ًاط ْوَن ُهْد ِزَف اَيْعَأ anlamındaki iki meselin senedini ْنإ zikretmemiştir. Daha sonra “Bu üç mesel de Aṣma‘î den rivayet edilmiştir.” ْنَع اَذَه ُّلُك يِعَمْص َلأا ifadesi ile son iki meselin de senedini açıklamıştır.399
2.6.6. Bab Sonunda Senedi Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, çok az başvurduğu bu yöntemde önceden zikrettiği mesellerin senedine dair açıklamayı bâb sonunda yapmıştır.
Ebû ‘Ubeyd, “Kavmin arasını bozmak ve kötülüğü yaymak bâbı” nda bir toplumda kötülük yaygınlaştığı zaman kullanılan “Av ile avcı karıştı.” ْمِهِلِباَن ىَلَع مهُلِباَح َراَث ْد meselini َق Ebû Zeyd’den rivayet etmiştir. Kötülük herkesi kapsadığı zaman kullanılan “Kötülük onları kapladı.” رَشِب ْمُهَنْيَب اَم َق ِرَش anlamındaki bâb’ın ikinci meselini Aṣma‘î’den rivayet etmiştir. Ebû ‘Ubeyd, bu şekilde bâb’ın ilk iki meselini senetlerinden sonra zikretmiştir. Daha sonra dört adet meseli senetsiz bir şekilde zikrettikten sonra bâb’ın sonunda “Ebû Zeyd’den rivayet edilen ilk mesel hariç diğerleri Aṣma‘î’den rivayet edilmiştir.” ْنَع اَذَه ُّلُك
َلأا لَِإ يِعَمْص َل وَلأا َلَثَملا
دْي َز يِبَأ ْنَع يِذ لَا açıklamasını yapmıştır. Daha sonra Aṣma‘î’den bir mesel daha rivayet etmiştir.400
2.6.7. Birden Fazla Sened Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde “Aṣma‘î ve Ebû ‘Ubeyde söyledi” ةَديَبُع وُبَأ َو ي ِع َم ْص َلأا َلاَق ve “İbn Abbas, İbn Ömer ve İbn Zubeyr’den rivayet edilmiştir.” ر َم ُع ِن ْب ِأوَ سا ب َع ِن ْب ِأ ْن َع ى َو ْر ُي ري َب ُّزلا ِن ْب ِأ َو gibi ifadeler ile genellikle iki veya üç kişiden rivayet ettiği zaman kullanmıştır.
398 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 318, M. no: 1044, 1045, 1046. 399 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 310, M. no: 1018, 1019, 1020. 400 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 355, M. no: 1188, 1194.
Örneğin Ebû ‘Ubeyd, “O hayır ve şerri yapar.” عُقْنَأِب ٌبا رَشَل ُه نِإ anlamındaki meseli Ebû Zeyd ve Aṣma‘î’den birlikte rivayet etmiştir.401
Ebû ‘Ubeyd, Ömer b. el-Ḫaṭṭâb’ın İbn Abbas’a kullandığı “Ben bu özelliği babasından tanırım.” ِم َزْخَأ ْنِم اَهُف ِرْعَا ٌةَنِشْنِش anlamındaki meseli Aṣma‘î, Ebû ‘Ubeyde ve İbnû’l-Kelbî olmak üzere üç kişiden rivayet etmiştir.402
2.6.8. Nisbet İhtilaflarına Değinmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde zikrettiği mesellerin kime ait olduğu ihtilaflarına da değinmiştir. Ebû ‘Ubeyd, hayrı teşvik etmek, şerden sakındırmak için söylenen “Hayır yapan hayır, şer yapan şer görür.” ُهُلِعاَف ِ ر شلا ْنِم ًا رَش نِإ َو meselini zikretmiştir. Meselin aslında Alḳame denilen Nu‘man b. Munẕir’in kardeşi ‘Amr’a verdiği vaazların içinde geçtiğini belirtmiştir. Daha sonra meselin Ṣaḫr b. ‘Amr b. el-Ḥâris̱ b. Şerîd es-Sulmâ’ya ait olduğunu söyleyenlerin de bulunduğunu zikretmiştir.403
2.6.9. Rivayetin Kime Ait Olmadığını Zikretmesi
Ebû ‘Ubeyd, eserinde genel olarak rivayet ettiği mesellerin kime ait olduğunu zikretmiştir. Fakat rivayetin kime ait olduğunu hatırlayamadığı durumlarda bazen kime ait olmadığını zikretmiştir.
Örneğin Ebû ‘Ubeyd, eserinde bir kişiyi tanımadığı anlamına gelen “Hangi zaman bilmiyorum.” َو ُه ى َر َولا ُّيَأ ي ِرْدَا اَمmeselini zikretmiştir. Meselin senedinde “Bunlardan başkası söyledi” ِء َلَُؤَه ُرْيَغ َلاَق َو ifadesi ile öncesinde rivayet ettiği Ebû Zeyd, Kisâî ve Ferrâ dışında baika birinden rivayet ettiğini açıklığa kavuşturmuştur.404
401 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 105, M. no: 253. 402 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 144, M. no: 406.
403 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 160, M. no: 460; Diğer bir örnek için Bkz: Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱âl,
s. 171, M. no: 491.
404 Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱ âl, s. 387, M. no: 1353; Diğer bir örnek için Bkz: Ebû ‘Ubeyd, Kitâbu’l-Ems̱âl,