Öğrencileri - Ebû 'Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Kitâbu'l-Ems̱âl adlı eserinin tahlili

Ebû ‘Ubeyd, hayatı boyunca istikrarlı bir şekilde ilimle meşgul olmuştur. Bu sebeble kendisinden farklı alanlarda istifade eden birçok öğrencisi olmuştur. Kendisinden Ebû Davud, Tirmizî, İbn Ebî’d-Dunyâ, Buhârî, Ahmed b. Ḥanbel, Muhammed b. İsmail es-Sâğânî(270/884), Zuheyr b. Ḥarb (234/849), Ahmed b. Yusuf Ebû Abdullah et-Tağlibî (270/884), Haris b. Muhammed b. Ebî ‘Usâme (282/985) gibi güvenilir ve meşhur âlimler rivayet etmiştir.201

Kaynaklarda öğrencileri “kendisinden rivayet eden (_{ُهْنَع ى َو َر}), kendisinden işiten (_َعِمَس), kendisinden kıraat’i rivayet eden (_{ةَءا َرِقلا ُهْنَع ى َو َر}) şeklinde zikredilmiştir.

199_{el-Ḳıftî, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’r-Ruvât, III/18.}

200_{Nasuhi Ünal Karaaslan, “İbnû's-Sîkkît”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/210-211; el-Ḳıftî, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ}

Enbâhi’r-Ruvât, I/255

201_{S̱âbit el-Bağdâdî, Târîḫu Bağdâd ev Medinetu’s-Selâm, 2001, XIV/403; ed-Dâvûdî, Ṭabaḳâtu’l-}

Bazı öğrencileri onun bir yönünden istifade ederken bazıları ise birçok alanda kendisinden istifade etmişlerdir. Örneğin, Ahmed b. Yûsuf et-Tağlibî (270/884), kendisinden birçok alanda faydalanan öğrencilerindendir. el-Ḳiftî, kendisini öğrencileri arasında saymıştır. İbnu'l-Cezerî, kendisinden kıraat’i rivayet edenler (ةَءا َرِقلا ُهْنَع ى َو َر) arasında saymıştır. İbn ‘Asâkir, el-Mizzî ve el-Bağdâdî kendisinden rivayet eden ( ْنَع ى َو َر ُه ) öğrencileri arasında saymışlardır. ed-Dâvûdî kendisinden işitenler ( َع ِم َس) arasında saymıştır.202

Burada konu çok fazla uzatılmayarak birçok öğrencisinin sadece isimleri ile yetinilmiştir. Bazı önemli görülen öğrencileri hakkında ise özet bilgi sunulmuştur.

Abbas b. Muhammed ed-Dûrî (?), Abdu’l-Ḫâlıḳ b. Manṣûr en-Nîsâbûrî (?), Abdullah b. Abdurrahmân ed-Dârimî (255/868), Abdullah b. el-Ḥakem b. Ebî Ziyâd el- Katavânî (?), Abdullah b. Cafer b. Ahmed b. Baḥr el-‘Askerî (?), Abdullah b. Abdullah b. İdrîs (192/807), Ebî’d-Dunyâ (28I/894), Abdulmecid b. İbrahim el-Bûşencî (?), Ahmed b. ‘Âsım el-Bağdâdî (?), Ahmed b. el-Ḳâsım (?), Ahmed b. Hasan b. Abdullah el-Muḳriî (?), Ahmed b. İbrâhim el-Verrâḳ (270/883), Ali b. Ebî S̱ âbit (?), Ebû Abdurrahman Ahmed b. Sehl et-Temîmî (?), Ebû Davud es-Sicistanî (275/888), Ebû Heyseme Zuheyr b. Ḥarb (234/848), Ebû’l- Hasan Ali b. Abdullah b. Sinan et-Tûsî (?), el-Haris b. Muhammed b. Ebî Usâme et-Temîmî (282/895), el-Hasen b. Muhammed b. Ziyâd el- Ḳureşî (?), el- Hasen b. Mukrim el-Bezzâz (?), Cafer b. Muhammed b. Yemân (?), Muhammed b. Ahmed b. Ömer el-Bâbî (?), Muhammed b. el-Muğîre el-Bağdâdî (202/817), Muhammed b. İsâ et-Tirmizî (279/892), Muhammed b. İshâk, Ebû Bekir es-Sâğânî (270/883), Muhammed b. Sa‘îd el-Herevî (?), Muhammed b. Vehb el-Munâzî (197/813), Muhammed b. Yahyâ b. Süleyman el-Mervezî (294/906)) kaynaklarda Ebû ‘Ubeyd’in öğrencileri arasında zikredilmiştir.203

202_{el-Ḳıftî, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’r-Ruvât, III/22; İbnu’l-Cezerî, Ğāyetu’n-Nihâye fî Ṭabaḳâti’l-}

Ḳurrâ, II/18; İbn ‘Asâkir, Târîḫu Medîneti Dımaşḳ, XLIX/61; el-Mizzî, Tehẕîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl,

XXIII/354; S̱âbit el-Bağdâdî, Târîḫu Bağdâd ev Medinetu’s-Selâm, 2001, XIV/392; ed-Dâvûdî,

Ṭabaḳâtu’l-Mufessirîn, II/37.

203_{Ayrıntılı bilgi için Bkz: el-Ḳıftî, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’r-Ruvât, III/22; el-Mizzî, Tehẕîbu’l-Kemâl}

1.12.1. Ahmed b. Yaḥyâ b. Câbir el-Belâzurî

el-Mizzî, Ebû ‘Ubeyd’i Ahmed b. Yaḥyâ b. Câbir el-Belâzurî (279/892)’nin kendisinden rivayet ettiği (_{ْنَع ى َو َر}) hocaları arasında saymıştır.204

Yâḳût el-Ḥamevî, eserinde Bağdat’lı olduğunu zikretmiş. Irak’ta dinlediği kişiler arasında Ali el-Medînî, Ebû ‘Ubeyd el-Ḳâsım b. Sellâm’ı da saymıştır. Kitâbu’l-Buldân eṣ-Ṣağîr ve el-Kebîr, Kitâbu'l-Futûḥ bazı eserleridir. el-Mu’temed ‘alallah'ın halifeliğinin son döneminde vefat etmiştir.205

Tarihçi ve nesep âlimi olan Belâzurî, Farsça’dan Arapçaya tercüme yaptığı için İran asıllı olduğu söylenmiştir. Belâzuri, Bağdat. Dımaşk ve Humus'ta Ali b. Muhammed el-Medâinî (228/843), İbn Sa’d (230/835), Ali b. Medînî, Affan b. Muslim (220/835), Abdula‘lâ b. Hammad (237/851) gibi muhaddis ve tarihçilerle Mus’ab ez-Zubeyrî (236/851) gibi nesep âlimlerinden faydalanmıştır. Halife Mütevekkil- Alellah'ın huzurunda yapılan ilmi ve edebi sohbetlerde bulunmuş ve onun on yıl kadar nedimliğini yapmıştır. Ensâbu'l-eşrâf günümüze ulaşan iki büyük eserinden biridir. Belâzurî, kabul edilen görüşe göre 279'da Bağdat'ta seksen yaşlarında vefat etmiştir.206

1.12.2. Muhammed b. Hafs b. Ömer ed-Dûrî (246/860)

el-Mizzî, Muhammed b. Hafs b. Ömer ed-Dûrî (246/860)’yi kendisinden rivayet eden ( ُهْنَع ى َو َر) Ebû ‘Ubeyd’in öğrencileri arasında saymıştır.207

Bağdat’ın doğusunda bir mahalle olan Dûr’da doğduğu –hicri 150- için kendisine bu künye verilmiştir. Kûfe, Basra ve Bağdat kurrâ’sından dersler almış ve kıraat âlimi

Bağdâd ev Medinetu’s-Selâm, 2001, XIV/392; en-Nevevî, Tehzîbu’l-Esmâi ve’l-Luğâ, II/257; ed-Dâvûdî, Ṭabaḳâtu’l-Mufessirîn, II/37; İbnu’l-Cezerî, Ğāyetu’n-Nihâye fî Ṭabaḳâti’l-Ḳurrâ, II/18; ez-Zubeydî, Ṭabaḳâtu’n-Naḥviyyin ve’l-Luğaviyyîn, s.205; İbn ‘Asâkir, Târîḫu Medîneti Dımaşḳ, XLIX/61.

204_{el-Mizzî, Tehẕîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, XXIII/354.} 205_{Yâḳût el-Ḥamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, V/90.}

206_{Mustafa Fayda, “Ebû’l Abbâs el-Belâzurî”, DİA, İstanbul, 1992, V/392.} 207_{el-Mizzî, Tehẕîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, XXIII/356.}

olmuştur. Dûrî bir asra yaklaşan ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmiş ve kaynakların çoğuna göre Şevval 246'da vefat etmiştir.208

Dûrî, başta kıraat ilmindeki hocalarından İsmail b. Ca'fer olmak üzere Ebû İsmail el-Mueddib (?), Mervan b. Muaviye el-Fezârî (193/808), Yahya b. Ebû Kes̱ ir (129/746- 47), Süfyân b. ‘Uyeyne ve Ahmed b. Ḥanbel gibi alimlerden ve oğlu Ebû Cafer Muhammed (?)'den hadis rivayet etmiş, kendisinden de akranı sayılan Ahmed b. Ḥanbel, Ebû Ḥatim er- Raḍî (277/890), Ebû Zûr‘a er-Raḍî (264/878), Faḍl b. Şâzân (260/874) gibi alimler rivayette bulunmuşlardır. İbn Mace onun rivayetlerine es-Sünen'inde yer vermiştir.209

1.12.3. Muhammed b. İsmail el-Buhârî

ed-Dâvûdî, Muhammed b. İsmail el-Buhârî (256/869)yi Ebû ‘Ubeyd’i işiten ( َعِمَس) öğrencileri arasında saymıştır.210

Büyük muhaddis el-Buhârî Hicri 194 de Buhara'da doğmuş 256 Horasan’da vefat etmiştir. Buhara, Mekke, Medine, Bağdat, Basra, Belh, Dımeşk, Humus, Kûfe, Nişabur bölgelerini dolaşıp 1000’den fazla hocadan ilim öğrenmiş ve Kur’an-ı Kerim'den sonra en güvenilir kitap kabul edilen el-Câmi‘u’ṣ-Ṣaḥîḥ adlı eserini yazmıştır. Bu eseri kendisinden 90.000 talebenin dinlediği rivayet edilmiştir. En tanınmış talebeleri ise İmam Müslim, Tirmîẕî, Ebû Hâtîm, Ebû Zur‘a er-Raḍî, Muhammed b. Naṣr el-Mervezî (294/906), Salih Cezere (293/906), İbn Huzeyme (311/924) gibi muhaddislerdir.211

1.12.4. S̱ âbit b. Ebî S̱âbit, Ebû Muhammed el-Luğavî

S̱âbit b. Ebî S̱âbit, Ebû Muhammed el-Luğavî (III/IX. asrın sonları), Ebû ‘Ubeyd’in kâtibi Ali b. Abdulaziz’in kardeşidir. el-Mizzî, kendisinden rivayet eden (_{ى َو َر} ُهْنَع) öğrencileri arasında saymışlardır.212 ez-Zubeydî, eserinde kendisini dördüncü

208_{Tayyar Altıkulaç, “Ömer ed-Dûrî”, DİA, İstanbul,1994, X/5.} 209_{Altıkulaç, “Ömer ed-Dûrî”, DİA, X/5.}

210_{ed-Dâvûdî, Ṭabaḳâtu’l-Mufessirîn, II/38.}

211_{M. Mustafa el-A’zamî, “Muhammed b. ismail Buhârî”, DİA, İstanbul, 1992, VI/368.} 212_{el-Mizzî, Tehẕîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, XXIII/354.}

tabakada saymış ve Ebû ‘Ubeyd’den ders aldığını bildirmiştir.213_{Kûfi’lerin}

büyüklerindendir, bedevilerle görüşüp kendilerinden fasih Arapça öğrenmiştir.214

Ḳiftî, hayatını zikrettiği eserinde Ebû ‘Ubeyd’den rivayet eden en S̱âbit arkadaşı olduğunu belirtmiş ve Ḫalḳu’l-İnsân, Ḫalḳu’l-Feres, Kitâbu’l-‘Arûḍ, el-Farḳ bazı eserleridir.215

1.12.5. Süfyân es̱ -S̱evrî

İbn ‘Asâkir, Süfyân es̱-S̱evrî (161/778)’yi Ebû ‘Ubeyd’i işiten ( َعِمَس) öğrencileri arasında saymıştır.216

Kendi adıyla anılan fıkıh mezhebinin imamı Süfyân es-Sevrî, hicri 97 de doğmuştur. Tabiîne ulaşan ve ütübü Sitte müellifleri tarafından güvenilir kabul edilen muhaddislerdendir. Mekke, Medine, Vâsıt, Horasan, Merv, Dımaşk, Buhara gibi birçok yeri gezmiş ve dünyanın heryerinden binlerce öğrencisi olmuştur. Basra’da Eyyub es- Saḫtiyânî (131/749), ‘Âsım el-Ahvel (142/759), Abdullah b. ‘avn (151/768) ve Osman el- Betti (143/760)'den, Dımaşk'ta Evza‘î (157/774)'den faydalanmıştır.217 Mehdi-Billah’ı eleştirdiği için hakkında yakalama kararı çıkarınca ömrünün sonlarını Basra’da Abdurrahman b. Mehdî ve Yahya b. Sa‘îd el-Ḳaṭṭân gibi öğrencilerinin evinde gizlenerek geçirmiş ve hicri 161 de vefat etmiştir.218

Belgede Ebû 'Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm ve Kitâbu'l-Ems̱âl adlı eserinin tahlili (sayfa 64-68)