Ermeni ve Rumlara Yardım Kapsamında Amerikan Kızılhaç’ın

YDYK’nın tam aksine, Amerikan Kızılhaç’ın yardım misyonları, dinî ve etnik ayrımcılıktan tamamen uzak olmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nda yaşanan krizlerde Kızılhaç tarafından kullanılan bağış toplama taktikleri ve halkla ilişkiler dili, YDYK’nin yöntemleri gibi olmamıştır. Amerikan Kızılhaç’ı, mültecilere yardım edebilmek için Amerikalıları şartlandıracak uydurma hikâyeler peşinde koşmamıştır. Basit bir dille insanî yardım için gerekli olan yardımı yapmaya odaklanmıştır. Bir diğer ifadeyle amaçları uluslararası düzeyde yardım edebilmek olmuştur.164

157 _{ATASE, ISH, Kutu No: 48, Gömlek No: 112, Belge No: 112-1.} 158

ATASE, ISH, Kutu No: 30, Gömlek No: 43, Belge No: 43-1. 159 _{James Barton, a. g. e., s. 156 ve 184.}

160 _{James Barton, a. g. e., s. 176-177.} 161

James Barton, a. g. e., s. 199. 162

1925 yılı bu bölgede YDYK başkanı olan Barclay Acheson Suriye ve çevresini inceledikten sonra Beyrut’a dönmüş Suriye’deki durumun işlerini zorlaştırdığını belirtmiştir. Bunun sebebi 30 binden 35 bine yükselen mültecilerin sayılarının giderek artmış olmasıdır. Ayrıca Dürzîlerin Fransızlarla mücadele içinde olmalarına rağmen Amerikan yetimhane çalışanlarının başta Fransızlar, Dürzîler ve Müslümanlarla işbirliği haline girdikleri ve yardım faaliyetlerinden faydalandıklarını ifade edilmiştir. Bkz. The New York Times, 7 December, 1925.

163 _{James Barton, a. g. e., 187.}

YDYK, Birinci Dünya Savaşı’nın yaşandığı yıllarda Amerikan Kızılhaç’ı ile de işbirliğine gitmiştir.165_{Amerikan Kızılhaç’ın faaliyetleri, Birinci Dünya Savaşı’ndan}

önce başlamış ve Türk ordusu ile birlikte çalışan diğer yabancı Kızılhaç örgütlerinden son 5 yılda daha fazla kayda değer işler yapmıştı. Kızılhaç misyonunun faaliyet alanı savaş alanlarının olduğu alanlar ile İstanbul’u içine almaktaydı. Doktor ve hemşireler buraya İngiltere, Fransa, Romanya, Almanya, İtalya, Rusya, Japonya, Avusturya, Hindistan, Hollanda, İspanya, Portekiz, Mısır, Norveç ve Danimarka’dan gelmişlerdi. Amerikan Cemiyeti, Generel G. Bç Rayndal’ın Başkanlığı altında Amerikan Board veznedarı W. W. Peet, Amerikan elçisinin eşi olan Mrs. Rockhill, İstanbul’daki (Yeşilköy) hastaneyi devralıp aynı zamanda genişleyen yardım faaliyetleri içinde mültecilerle ilgilenmişlerdir. Bunun dışında Bursa, Konya, Ankara ve Selanik Amerikan Kızılhaç’ının faaliyet alanları olmuştur.

İstanbul’daki Amerikan Kızılhaç’ı adına tıbbî işlemlerden sorumlu doktorlar Major Ford ve Dr. Dood’tu. Yeşilköy’de bulunan Hoffman Philip, Amerikan elçiliğinin ilk sekreteri olup kolera kampında bulunan hastalar adına çok başarılı işler yapmış ve kampta dezenfekte faaliyetleriyle meşgul olmuştur. Kolera salgınından dolayı İstanbul’a giriş çıkışlar bir süreliğine durdurulmuştur. Bu nedenle şehre girişlerine izin verilmeyen binlerce mülteciye, Mr. Peet’in idaresinde günlük yiyecek ve battaniye dağıtılmıştır. Bursa’da bulunan Amerikan misyonerlerinden biri olan Miss. Jillson 12,000 mültecinin açlıktan ölmesini engellediği için Osmanlı Padişahı tarafından ödüllendirilmiştir. Bir başka misyoner olan Dr. Wilfred Post, Eskişehir ve Konya arasındaki güzergâhta birkaç ayını geçirmiş ve buradaki mültecilere kıyafet ve yiyecek dağıtılmasına yardımcı olmuştur. Trakya bölgesindeki mültecilere de yardım edilmiştir. YMCA’nın166

sekreteri

165_{Mary Caroline Holmes, Urfa’da Ermeni Yetimhanesi ( 1919-1921), Çev. Vedii İlmen, Yaba Yay.,} İstanbul, 2005, s. 46.

166 _{Genç Hristiyanlar Cemiyeti ( Young Men Christian Association) anlamına gelen bu teşkilat Londra’da} William George isminde bir hukukçu tarafından oluşturulmuştur. Amacı İncil ve İsa sevgisini aşılamak olmuştur. 19.asırda teşekkül eden bu cemiyet bir dönem zayıflamış ancak 1850 yılında Amerikalılar bu kuruluşu Amerika’ya aktarmışlardır. Bu nakli Amerika’ya yapan kişi Mak Börni adında bir zattır. Amaçları gençleri fikren ve ruhen yüksek sevilere taşımak olmuştur. 1885 yılında Paris’te toplanan cemiyet esas plan ve programlarını belirlemişlerdir. Cemiyet gençlerin ilgisini çekebilmek için spor faaliyetlerini bünyesinde bulundurarak bu vasıtayla onlara manevi telkinlerde bulunabilecekleri bir konferans salonu teşekkül ettirmiştir. Bu tarz salonlar aynı zamanda kilise vazifesi görmek amacıyla da tasarlanmıştır. Bunlar dışında işsiz gençlerde bu cemiyetin himayesi altında bulunmaktadır. 1890 yılından sonra cemiyet ABD’deki varlığını tüm dünyaya yaymaya karar verdikten sonra 26 farklı ülkeye şubelerini açmaya başlamıştır. ABD’de senede bir ya da iki kez toplanan bu cemiyete Protestan papazlardan oluşan bir komite de katılmaktadır. Misyonerlik teşkilatını tutan muayyen zenginler, maddi yardımlarda da bulunmuşlardır. Bunların başında Rockfeller ve Ford şirketleri gelmektedir. Sosyalizme engel olabilmek için bu şirketler YMCA’yı desteklemişlerdir. Büyük bankalar ve müesseselerde yüksek miktarda yardımda bulunmuşlardır. Bu şirketler, YMCA’ya, yabancı ülkelerin gençlerinin millî duygularını

olan Messrs Davis, Jacob ve Dr. Haskel, Selanik’te 30 bin Türk mülteci ile ilgilenmekle birlikte finansal yönetimi üstlenmişlerdir. Osmanlı yardım örgütü, Amerikan Kızılhaç’ı ile de işbirliği yoluna gitmiş ve Türk sağlık personeli, Amerikan Kızılhaç’ına yardımlarından dolayı da teşekkürlerini iletmiştir.167

sarsmak amacıyla yılda 4000.000 dolar malî yardımda bulunmuşlardır. Bunların dışında Protestanlığın sözlülüğünü yapmıştır.

YMCA’nın İstanbul şubesi ilk olarak 1912’de Beyoğlu’nda Tepebaşı bahçesinin karşısındaki Fresko hanında kurulmuştur. İlk faaliyetleri eğitim amaçlı olmuştur. İttihat ve Terakki hükûmeti, bu cemiyete hoş bakmamıştır. Cemiyet, ABD’nin İttifak devletleriyle bir olması ve siyasî ilişkilerini kesmesi sonucu bir dönem çalışmalarına ara vermiş ancak 1919 yılında yine aynı binada faaliyetlerine başlamıştır. YMCA’nın faaliyet alanına yetimhaneler de girmiştir. İstanbul’da savaşın getirdiği sefalet içinde sevgi ve şefkate muhtaç olan yetimlere oyun malzemeleri vermekle birlikte hatta bu müesseselere hocalarını yardım etmek amacıyla göndermişlerdir. Cemiyete artan rağbet üzerine 1921 yılında Çarşıkuyu’da İstanbul şubesini açmıştır. 1924 yılında Beyoğlu merkezinde 25,000 liraya bir jimlastik salonu vücuda getirilmiştir. Binada duş, her türlü sıhhî ve fenni eserler kurulduktan sonra gayri Müslimler tarafından rağbet görmüştür. Bu bina basketbol, voleybol gibi spor faaliyetlerinde varlık göstermiştir. Bina açışı için Osmanlı hükûmetinden resmî izinler alınmıştır. YMCA adına çalışan yardımcıların maaşları ABD’den gelmekle birlikte bu yardımcıların yetişmesi ve belirlenmesinde etkili olanlarsa Amerikalı misyonerlerdir. Misyonerlerce tespit edilen gençler, lider kadrosunda yer alabilmeleri için ABD’de iki ya da üç yıl eğitilmektedirler. Lider amaçlı seçilenlerin ciddi esaslara göre belirlenmiştir. YMCA, müesseselerinde Fransızca, İngilizce ve ticaret dersleri vermiştir. Derslerden ayda 1,5 lira alınmıştır. Haftada 3 defa birer saat ders verilir. Bu para öğretmene ait olmakla birlikte her salı günü konferans verilmiştir. Kütüphane kısmı da eğitim şubesinin idaresi altındadır. Para toplama işlerinde propaganda, itimat ve emniyet üçlüsü esas alınmıştır. İstanbul teşkilatı 14 kişiden oluşmuştur. Bu azalardan biri Türk olmakla birlikte oy hakkı bulunmamaktadır.

Cemiyete üye olmak isteyen genç, en az 12 yaşında olmak durumundadır. Bir genç teşkilata üye olabilmek için kendisine verilen evrakları doldurmak durumundadır. O zat hakkında heyetler kâtibi, sonra memurlar, icrai kâtip ve en sonra da şube idare heyeti notlarını alırlar. Gençten ruhî, ahlakî, dinî, sosyal ve bedenî yapısı uygun olup olmadığına dair birçok sorular sorulup değerlendirmeler yapıldıktan sonra raporlar heyete sunulur. Bu değerlendirmelerden başarıyla geçenler cemiyete üye olup eğitim alabilme hakkı kazanabilmişlerdir.

İstanbul’daki Robert Koleji, Amerikan Kız Koleji, İngiliz ve Amerikan kurumlarının eğitmenleri, müdürleri YMCA’nın tabii üyeleridir. İstanbul ve Beyoğlu şubelerinin dışında İstanbul’da kızlara mahsus iki şubeleri daha bulunmakla birlikte müdiresi Amerikalı bir bayan misyonerdir. Teşkilatın önemli organları Amerikan misyonerlerin elinde olmuştur. Fakat asıl amaçlarını örtmek için arasından ayrıca teşkilatlar yapmakla birlikte idari heyetlerini seçmektedir. Türk çocuklarının bu cemiyete ilgisi spor faaliyetlerindeki sahip olduğu imkânlar ve başarılardan kaynaklanmıştır. Bunun dışında lisan derslerinden faydalanmak isteyenlerde olmuştur. Ancak bu vasıtayla Türk çocuklarıyla yakın temasa geçmeyi başarabilmiştir. Bu nedenle mevcut hükûmetin bu cemiyeti dikkate alınması yönünde raporlar sunulmuştur. Bkz. BCA, F: 490.01 Y: 594.49.2.

Bu cemiyette çalışanların misyoner olması gerekmektedir. Protestanlaştırma faaliyetleri nedeniyle Türk hükûmetinin tutumu sertleşmiştir. Amaçlarını örtmek için isimlerini değiştirerek Lisan Dershanesi adını almışlardır. Kiliselerini de konferans salonlarına dönüştürmüşlerdir. ABD’de 2 milyona yakın üyesi bulunmaktadır. Cemiyetin başında kiliseler bulunmaktadır. Gelirin büyük bir kısmını papazlar yardım toplayarak sağlamışlardır. İstanbul’daki gelirleri 3 başlı olup Birincisi ABD’deki merkez teşkilatıdır. İkincisi Üyelerin verdiği ufak ücretlerdir. Üçüncüsü ise Türklerdir. Cemiyetin her sene 12 ile 25 bin lira açığı olmakla birlikte bunu telafi edebilmek için kendi azlarını İstanbul’un maruf müesseselerine göndererek yardım almaktadır. Bkz. BCA, F: 490.01 Y: 594. 49.21; Ayrıca 24.02.1936 tarihli Hariciye Vekilince, Yüksek Başvekaletine gönderilen yazıda YMCA’nın İskenderiye’de yapmış olduğu toplantısında Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptıkları ve şahsiyeti için söylenen güzel ifadelere yer verilmiş olduğu, Türkiye’deki millî bir uyanışın İtalya ve Almanya’da dahi olmadığı, yapılan reformların ülkenin gelişimi için ne kadar önemli olduğu belirtilmiştir. Bkz. BCA, F: 030. 10 Y: 266. 798 .12.

ABD’nin Türkiye Büyükelçisi’nin eşi bayan Morgenthau, İstanbul’daki Pera’da bulunan eski Fransız hastanesi devralan Amerikan Kızılhaç’ın 3,000 Türk askerine baktığını, 250 yataklık hastanenin hep dolu olduğunu söylemekteydi. Tedavi edilecek hasta sayısının artmasıyla bir ek bina yaptırılarak yatak sayısı 700’e çıkartılmıştır. Bayan Morgenthau’nun dediğine göre Anadolu’da 13 Amerikan Okulu hastaneye çevrilmiş, Dr. Wilfred’in İstanbul’daki Amerikan Kızılhaç’ından sorumlu olduğunu ve Konya’dan İstanbul’a gelen Dr. Ward’ın kendisine yardım ettiğini de belirtmiştir. Bayan Morgenthau, Kızılhaç’ın Pera’da ki hastanesinde çok vakit geçirmiş ve buradaki Türk askerlerine yardımcı olmuştur. Ayrıca Miss Boardman, İstanbul’daki yardım çalışmalarına katkıda bulunarak tetanos ve kolera için gerekli serumları göndermiştir.168

ABD’deki merkez Amerikan Kızılhaç’ı Türkiye’deki mevcut kötü durumun giderilmesi için ve ihtiyaçların karşılanması için bir vapur dolusu erzak ve eşya göndermeye karar vermiştir. İskorpiyon adlı Amerikan gemisi de hastaların muayyene edilmesi amacıyla dört seneden fazla İstanbul’da bulunarak hizmet vermiştir.169

Kızılhaç’ın yardımları daha sonra genişleyerek Rusya’da bulunan ve yardıma muhtaç olan Ruslara da uzanmıştır. Bolşevik rejimi altında yok olma tehlikesiyle karşılaşan Rusların birçoğu sınır dışı edilmişti. Rus mülteciler, Polonya ve Türkiye’deki yardım organizasyonlarının yüklerini iyice arttırmışlardı. Rus mültecilere yardım etmek için Amerikan Kızılhaç’ı 400.000 dolar tahsis ettiğini ve Rus mültecilerin acınası durumlarını Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol’e bildirerek kendilerine yardım edilmesini istemişlerdir. Bristol, mültecilere yardım etmek için devreye girmiş ve Washington’daki Rus elçiliği aracılığı ile 300.000 dolar kendilerine tahsis edilmiştir. Böylelikle Amerikan Kızılhaç’ı, söz konusu parayı Rus mültecilerin ihtiyaçlarını karşılamak için kullanmıştır.

Bristol tarafından kurulmuş olan Felaket Yardım Komitesi, Rus mültecilere yardım etmek için tahsis edilen fonun idaresini Amerikan Kızılhaç’ından istemiştir. Durumun çok kötü olmasının yanında 139.000 mültecinin ellerindeki stoklar tükenme tehlikesiyle karşı karşıya gelmiştir. İstanbul’daki her hastane yaralılarla dolmuş; ancak mevcut yataklar hasta sayısını karşılayamamıştır. Şehirde Kızılhaç’ın karşılaştığı en önemli sorunlar bulaşıcı hastalıklar ve malî yetersizlikler olmuştur.

168 _{The New York Times, 15 October, 1915.}

169 _{“Amerika Mümessil-i Siyasîsi Buraya Gelmek Üzere”, Vakit, 12 Kânunuevvel 1334, Numara: 409,} s.1.

1919 ve 1920 yılında Güney Rusya’dan İstanbul’a gelen mülteci sayısı o kadar çok olmuş ki ABD Kızılhaç yardım gemisi mültecilere daha iyi yaşam koşulları sağlayabilmek için yığınlar halindeki mültecileri, Kuzey Afrika’ya nakletmiştir. Polonya’daki Rus mültecilerin yardımına bölgede bulunan Rus Kızılhaç’ı da yardım etmiş ve malî desteği de Paris’teki Rus Komitesi sağlamıştır. YDYK’nın genel sekreteri olan Charles V.Vickey, Türkiye’de bulunan 110,000 nüfuslu Ermeni ve yetimin bakımından sorumlu olduklarını ve aciliyet gerektiren personel ve parasal durumlarda Amerikan Kızılhaç’ı ile işbirliği içinde olduklarını, ayrıca Amerikan Kızılhaç’ının bu eksikleri İstanbul’dan karşılamakla sorumlu olduğunu da belirtmiştir.170

Amerikan Kızılhaç’ı ayrıca 1922 İzmir olaylarında aktif olarak rol almış ve bu bölgede YDYK ile işbirliği içine girmiştir. Mültecilerin güvenliklerini sağlamak için ülke dışına tahliyelerine karar verilmiştir. Amerikan misyonerlerine göre bu durumun yaşanmasında Müttefik güçlerin tavırları da etkili olmuştur. Bir diğer ifadeyle Müttefik güçlerinin mültecilerin ve yetimlerin bakımını üstlenmede Amerikalılara yardımcı olmaları umulurken, yapılan yardımların yetersizliği ve ortaya konan tavrın beklentileri karşılamaması bunda etkili olmuştur.171

Amerikan Kızılhaç’ının bakım hizmetlerini en iyi şekilde verebilmek için hemşirelik eğitimi üzerine çalışmaları da olmuştur. Bu anlamda Bakım Hizmeti Müdürü olan Clara D. Noyce hazırladığı raporunda Kızılhaç Bakım Hizmeti üzerine Ulusal Komitenin verdiği tavsiyeler Amerikan Kızılhaç’ı tarafından belirlenmiş kayıt standartları olup standardı karşılayabilen mezun hemşerilerin, kayıt için uygun görülebilecekleri belirtilmiştir. Amerikan Kızılhaç’ı herhangi bir bakım okulu idare etmemekle birlikte kendi gereksinimlerini karşılayan okullardan mezun olmuş olan hemşireleri kabul etmektedir.

Amerikan Kızılhaç’ı ile bağı olan Ulusal Komite, belli günlerde bir araya gelip toplantılar düzenlemiştir. Standartlar ve genel kayıt olunma, eğitimi verilen derslerin içeriği, yatalak hastalara verilen desteğin işlevi ve Kızılhaç Kamu Sağlık Bakımına kabul edilme standartları gibi Kızılhaç bakım aktiviteleriyle alakalı profesyonel ilişkiler hususunda bu komitenin görüşlerine başvurulmuştur. Amerikan Hemşirelik Kurumu, Amerikan Kızılhaç’ının yıllık toplantısına bir delege gönderebilmek için özel bir üye tarafından yetkilendirilmektedir.

170 _{The New York Times, 1 December, 1920.} 171 _{The New York Times, 2 October, 1922.}

Amerikan Kızılhaç’ı nezaretinde ve görevdeki hemşire kayıt üyeleriyle birlikte hemşirelik okulları Prag (Çekoslovakya), Varşova Poznan (Polonya), İstanbul (Türkiye), Sofya (Bulgaristan) ve Santa Domingo ile yerel hükûmetlerin nezaretleri altında olmak üzere dünyanın birçok yerinde hemşirelik okulları açılmıştır.172

2.3. ABD’nin Savaş ve Sonrasında Etkin Rol Oynamak İçin Yaptığı