Erik Erikson’un Kişilik Kuramı

Erik Erikson, Freud’un libido kavramını reddedip kendi kuramını kurmasıyla birlikte Freudiyen psikanalizle ilişkisini kesmiştir. Bununla birlikte Freud’un varsayımlarını

29

reddetmek yerine varsayımları daha da genişletmiştir (İnanç ve Yerlikaya, 2016:160).

Erikson’a göre benlik, kişiliğin oldukça bağımsız ve güçlü bir bölümdür. Bireylerin kimliğini oluşturma ve çevresinde egemenlik kurma gereksinimini karşılamaya yönelik görevleri vardır. Erikson’un kişilik yaklaşımı, benlik psikolojisi olarak adlandırılmaktadır. Benliğin öncelikli görevi kimlik meydana getirmek ve bu kimliği korumaktır. Erikson’un kimlik kavramı biriciklik ve bireysellik duygularının yanında geçmiş ve gelecek ile süreklilik ve bütünlük duygusunu içeren karmaşık içsel bir süreçtir (Burger, 2016:163-164).

Erik Erikson’un kuramına göre insan, sekiz gelişim evresini sırasıyla yaşamakta ve her bir dönemin kendine has çatışma sorunları ile karşılaşmaktadır (Başaran, 2008:71). Çatışma sorunlarını ile baş etme yöntemi, bireylerin kişilik gelişiminde alacağı yolu belirlemektedir (Burger, 2016:164). Geçirilen dönemin çatışma sorunları çözülemez ise bireyler bunalım yaşamakta ve yaşanılan bunalımlar da kişiliğin sağlıklı gelişmesini önlemektedir (Başaran, 2008:71). Erikson’un evreleri yaş ile bağımlı olarak geçmektedir. Her gelişim evresinin başarılı şekilde çözülmesi o evreye ait gelişim görevinin başarıyla atlatıldığına işaret etmektedir. Aynı zamanda herhangi bir evredeki sorunun çözümlenebilmesi için önceki evredeki sorunun çözüme kavuşmuş olmalıdır (Yeşilyaprak, 2017:134). Buna karşın uygun çevresel koşullar sayesinde -geçmiş yaşantılardan bağımsız olarak- herhangi bir gelişim evresi de başarı ile çözümlenebilmektedir. Her evredeki sorunu çözebilmeye olanak veren yapı taşları doğumdan itibaren bireyde mevcuttur, ancak fonksiyonel olabilmeleri için bireyin gelişme ve olgunlaşma düzeyi ile çevresel koşulların uygun olması gerekmektedir (Erden ve Akman, 2017:85).

Bebeklik evresi bireylerin yaşamının ilk bir yılını kapsamaktadır (Yeşilyaprak, 2017:136). Bu evre, temel güvene karşı güvensizlik olarak da bilinmektedir (Burger, 2016:165). Bebeklik evresinde görülen sorun bireyin çevresine güvenmeyi öğrenmesidir. Bunun aksine olan sonuç ise güvensizlik duygusunu geliştirmektir (Başaran, 2008:71). Bebekler çevrelerindeki bireylere bağımlıdır. Yeterli ilgi ve sevginin gösterilip gösterilmemesi, gereksinimlerinin karşılanıp karşılanmaması, ağladıklarında zamanında tepki verilip verilmemesi kişilik gelişiminde bunalımın akıbetini belirleyen dönüm noktalarıdır. Tüm gereksinimleri karşılanan bebekler, temel güven duygusunu oluşturmaktadır (Burger, 2016:164). Diğer bir güven

30

duygusu etkeni ise bebeğin, bakıcı kişinin yanından ayrılmasına izin verip vermemesidir. Eğer bebek annesi ya da bakan kişinin yanından ayrılmasına izin vermiyorsa, hemen ağlamaya başlıyorsa geri geleceğine güvenmiyor demektir. Aşırı güven verilen bebekler, kendine aşırı güven duyar ve yaşamında kendini koruyamaz, her şeyi iyiye yorarak Pollyannacılık oynamaya başlar. Bunun aksine güvensizlik duygusu geliştiren bebekler ise depresyon, paranoya ve bazen psikozla karakterize edilen içe kapanma özellikleri görülmektedir (Bacanlı, 2017:126).

İlk çocukluk evresi (Başaran, 2008:71), yaşamın ilk bir ve üç yılının arasında yaşanmaktadır (Yeşilyaprak, 2017:136). Bu evre yürümeye başlama ya da özerkliğe karşı utanma ve şüphecilik olarak da isimlendirilmektedir (Burger, 2016:165). İlk çocukluk evresindeki sorun, çocukların dünyadaki diğer varlıklara kıyasla kendilerinin kim olduklarını bilmek istemesidir (Başaran, 2008:71; Burger, 2016:165). Çocuk, bu evrede tuvalet kontrolü sağlama; yürüme, koşma, istediği nesneleri eline alma, bırakma gibi aktiviteleri gerçekleştirebilmektedir. Bu gelişimler ile çocuk kendi eylemlerini kontrol ederek özerklik duygusunu geliştirmektedir (Erden ve Akman, 2017:86). Bir diğer göze çarpan özellik ise çocuğun bu evrede inatla bir şeyleri eline alıp onu savunup koruması veya istemediklerinde de yine inatla fırlatıp atmalarıdır. İstemedikleri bir şeyi çocuğa tutturmak ya da istedikleri şeyi çocuğun elinden almak da çok zordur. Buna bağlı olarak evrenin iyi atlatılamaması ileriki yaşlarda çocuğun koleksiyon yapmasına (tutmasına) ya da tam tersi müsrif biri olmasına (bırakmasına) yol açabilmektedir (Bacanlı, 2017:127). İlk çocukluk evresini sağlıklı atlatan bir birey özerktir, engellerle ve zorluklarla dolu bir dünyada kendi yollarını bulabileceklerinden emindir. Aksine engellenen, aşırı şekilde korunan, çevrelerindeki nesne ve olayların incelenmesine engel olunan bireylerde ise utanç ve şüphe duygusu gelişmektedir. Bu evredeki sorunu çözüme kavuşturamayan çocuklar en nihayetinde başka bireylere bağımlı olabilmektedir (Burger, 2016:166). Son çocukluk evresi (Başaran, 2008:71); okul öncesi (Yeşilyaprak, 2017:137) veya erken çocukluk evresi olarak da bilinmekle birlikte, girişkenliğe karşı suçluluk duygusu şeklinde de isimlendirilmektedir (Burger, 2016:166). Bu evre yaşamın 3 ve 6 yaşa arasındaki kısmını kapsamaktadır (Yeşilyaprak, 2017:137). Son çocukluk evresinin sorunu, çocuğun girişim gücünü kazanmasına karşılık çekinme duygusunun yerleşmesidir (Başaran, 2008:71). Bu dönemde çocuklar diğer çocuklarla nasıl oyun oynayacağını, sosyal etkinlikleri nasıl düzenleyeceğini, tüm bunları hazırlarken

31

çıkabilecek çatışmaları nasıl alt edeceğini öğrenmeye çalışmaktadır. Son çocukluk evresinin sorunlarını başarıyla atlatan çocuklarda hedef belirleme ve zorluklarla başa çıkma davranışları oluşurken başarma isteği ve amaç duygusu gelişmektedir. Girişkenlik duygusunu kazanamayan çocuklarda ise suçluluk ve geri çekilme duyguları hakim olmaktadır. Bununla birlikte amacı olmayan ve sosyal ortamlarda girişkenlik göstermeyen bireyler haline gelebilmektedir (Burger, 2016:166). Freud’un fallik dönemine denk gelen son çocukluk evresinde, çocuğun cinsiyetine yönelik merakı ayıplanır ve engellenirse çocuk merak etmenin suç olduğu hissine kapılmaktadır. Uygun cevaplar verildiğinde girişimleri desteklenmiş olur, fakat girişimciliği aşırı desteklenen çocuklarda merhametsizlik duygusu oluşmaktadır (Bacanlı, 2017:128).

Erinlik evresi (Başaran, 2008:72), ilkokul çağı ya da başarıya karşı aşağılık duygusu olarak da bilinmektedir (Burger, 2016:166).Yaşamın 6 ve 12 yaşları arasındaki yıllara denk gelen (Yeşilyaprak, 2017:138) erinlik evresinin sorunu, çocuğun üretim ve çalışkanlık duygusunu geliştirilmesinin aksine aşağılık duygusunun yerleşmesidir (Başaran, 2008:72). Okula başlayan çocuklar yaptığı işlerden beğeni kazanmak, arkadaş ve yetişkinlerden takdir görmek istemektedir. Zihinsel ve fiziksel kapasiteleri bakımından yeni şeyler öğrenme ve üretmeye hazırlıklıdırlar. Yetişkinler dünyasına merak artmakta ve çocuk yaptığı işlerde başarı sağladıkça kendine ait güven duygusunu kazanmaktadır (Erden ve Akman, 2017:88). Başarıyla atlatılan erinlik evresini sonucunda çocuk, yeterlik duygusu geliştirir, toplumun aktif ve başarılı bir üyesi haline gelmektedir. Başarısızlıkla çözüme ulaşması sonucu ise çocukta ortaya çıkan yetersizlik duygusu, ileride çocuğun üretken ve mutlu olma olasılıkları azalmaktadır (Burger, 2016:166).

Ergenlik evresi yaşamın 12 ile 18 yaş aralığını kapsamakla birlikte (Yeşilyaprak, 2017:139), kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası olarak da adlandırılmaktadır (Burger, 2016:167). Bu evrenin sorunu ergenin kendini tanıması için girişimlerde bulunması gerekirken, çevresinde oynayacağı rollere ilişkin karmaşık duygular beslemesidir (Başaran, 2008:72). Ergenlik evresinde genç erkek ve kızlar kendilerine belki de tüm zamanların en önemli sorusu olan “Ben kimim?” sorusunu sormaya başlamaktadır. Kim olduklarına dair verdikleri cevap, kimlik duygusunu geliştirmektedir (Burger, 2016:167). Kim olduklarını sorgulayan ergenler çeşitli roller denemektedir. Bu denemeler ergenlerde özdeşleşme ve taklit mekanizmalarının

32

oluşmasına yol açmaktadır (Bacanlı, 2017:129). Kim olduklarını anlayan ergenler kimliklerini kabul ve takdir etmektedirler. Aksine kimlik duygusu yeterince gelişmemiş ergenlerde ise güçlü bir kimlik oluşmamakta ve rol karmaşasına düşülmektedir (Burger, 2016:167). Ergenlik evresinin sorunları şu şekilde sıralanabilir: yetişkinin kendini beğenmesi, herkesin kendisini takip etmesi ve herkesten akıllı olma gibi benmerkezci düşünme sistemine sahip olması, erkek ve dişi cinsiyet rollerinin benimsenerek kimliğe dâhil edilmesi, meslek seçimine yönelme ile karar verme veya bocalama yaşanması, bocalama ile birlikte yaşanan kimlik bunalımının askıya alma ve erteleme dönemine girilerek kimliğin oluşmasının gecikmesi şeklinde sıralanabilir (Erden ve Akman, 2017:89-94). Askıya alınan kimlik türüne “Moratoryum kimlik” de denmektedir. Bunalımın yaşanmadığı ve belirli bir kimliğe ulaşmamak her ne kadar sıkıntı yaratsa da kimliğe aşırı bağlanma da çeşitli problemlere yol açmaktadır. Kimlik duygusu edinemeyen bireyler, kimliğini yadsıyarak ideolojik veya dinsel birtakım grup ve kliklere ya da uyuşturucu veya alkol gibi yıkıcı türden etkinliklere katılabilmektedirler (Bacanlı, 2017:130). İlk yetişkinlik evresi (Başaran, 2008:72), genç yetişkinlik ya da yakınlık kurmaya karşı yalıtılmışlık evresi (Burger, 2016:167) şeklinde de tanımlanmaktadır. Yetişkin yaşamının 20 ile 40 yaşları arasındaki yıllarına tekabül etmektedir (Yeşilyaprak, 2017). Genç kadın ve erkekler, ergenlik yılları hızla geçerken bu evrede yakınlık kurabilecekleri ve duygusal olarak olgunlaşabilecekleri samimi bir ilişki içine girmek istemektedir. İlk yetişkinlik evresinde yakınlık kurmayı başaramayan yetişkinler, duygusal soyutlanma ile karşılaşmaktadır. Duygusal soyutlama yaşayan yetişkinler, gerçek ilişkilerin sağladığı duygusal yakınlık ve doyuma ulaşamadıkları yüzeysel ilişkiler yaşayabilmekte, duygusal olarak bağlanmaktan kaçmaktadırlar (Burger, 2016:167). Ergenliğin ardından iş ve eş bulabilen yetişkinler, toplumsal yapının bir parçası olduğunu hissederek evinde eşi ile, işyerinde meslektaşları ile yakınlık kurma çabasındadır. Yakınlık kuramayan bireylerde terk edilmişlik ve toplumdan yalıtılmışlık duyguları ağır basmaktadır (Bacanlı, 2017:131-132).

Orta yetişkinlik evresine (Başaran, 2008:72), yetişkinlik veya üretkenliğe karşı durgunluk evresi de denmektedir (Burger, 2016:169; Yeşilyaprak, 2017:140). Orta yetişkinlik evresi, yetişkinin 40 ile 65 yaşları arasındaki yaşamını kapsamaktadır (Yeşilyaprak, 2017). Orta yetişkinlik evresinde sorun, yetişkinin canlı ve üretken bir birey olmasına karşılık durgun, işinden ve toplumdan kendini çeken bir birey

33

olmasıdır (Başaran, 2008:72). Yetişkinler orta yaşlarına yaklaştıkça, bir sonraki nesli yönlendirmek ve yetiştirmekle ilgilenmeye başlamaktadır. Ebeveynler yaşamlarını çocuklarını yetiştirip biçimlendirerek zenginleştirmeye çalışmaktadır. Çabaları sonucu ürün olumlu ise orta yetişkinlik evresindeki yetişkinler üretkenlik duygusuna sahip olmaktadır. Üretkenlik duygusuna sahip olamayan yetişkinler ise yaşamlarındaki amaçlarını düşünürler ve bir boşluk duygusu yaşayıp durgunluğa girebilmektedir. Bazı anne babalar çocuk sahibi olsa da çocuk yetiştirmenin hayatlarına bir anlam katmadığını düşünmekte ve kendi yaşamlarında zevk alamamaktadır (Burger, 2016:169). Üretkenlik sadece çocuk büyütmek demek değildir. Öğretmenlik, yazarlık, keşifler, icarlar, sanat, bilim, sosyal etkinlikler gibi çeşitli yollarla gelecek nesillere aktarılacağı düşünülen her şey üretkenlik duygusunu sağlamaktadır. Orta yetişkinlikteki bir birey, kendine “ben ne için, kimin için çalışıyorum?” sorusunu sormaktadır. Aldığı cevap olumsuz ise eşinden ayrılma, işlerini bırakma, yeni elbiseler alma ve bekarların gittiği yerlere gitme davranışları görülebilmektedir (Bacanlı, 2017:133).

Son yetişkinlik evresi (Başaran, 2008:72), yaşlılık ve benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk evresi (Burger, 2016:169) olarak da isimlendirilmekle birlikte yaşamın 65 yaş ve üstünü ifade etmektedir (Yeşilyaprak, 2017). Son yetişkinlik evresindeki sorun, yetişkinin bütünlük içinde kişiliğinin gereklerini sürdürmesi gerekirken, umutsuzluğa ve bıkkınlığa düşmesidir (Başaran, 2008:72). Son yetişkinlik evresinde kimliğine en uygun yaşam biçimine sahip yaşlılar bütünlük duygusuna sahip olmaktadır. Geçmiş yaşantılarına dönüp baktıklarında o güne kadar ürettiklerinden hoşnutturlar. Aksi halde geçmişe baktığında zamanını boşa harcadığına kanaat getiren yaşlılar, artık çok geç olduğunu düşünerek umutsuzluğa kapılmaktadır (Erden ve Akman, 2017:95). Yaşlılar bu evrede daha dindar olmaktadır. Hacca gidip dini etkinliklere katılmaya başlamaktadırlar. Bu evrenin zor geçmesinin nedenleri; kendisine ihtiyaç duyulmadığı hissi, yaşlılık hastalıklarının yaşanması, düşme gibi daha önce olmayan korkuların yaşanması, yakınlarının ölerek kendisine sıranın geleceği düşüncesidir. Tüm bunlar ise yaşlı bireyin geçmişin irdeleyerek hatalarını bulması ve umutsuzluğa düşmesini kolaylaştırmaktadır (Bacanlı, 2017:134).

Erikson’un kişilik kuramına göre bireylerin yaşadığı sekiz evre süresince karşılaştığı olaylar, toplumsal kökenli olduğundan sorunların çözümü de toplumda etkili olan toplumsal birimlere bağlıdır. Aile, okul, örgüt, dernek gibi toplumsal birimler bireye

34

toplumun törel ve toplumsal kurallarına, kültürel değerlerine uygun davranması için toplumsal denetim ve baskı uygulayıcıları olmaktadır. Bu toplumsal birimlerin istediği her davranışı yapıp yapmamada birey kuşkuya, güvensizliğe ve çatışmaya düşerek bunalıma girmektedir. Bunalıma düşmemek ya da bunalımdan çıkmak için yapılan her eylem bireyin kişiliğini biçimlendirmektedir (Başaran, 2008:73).