Adler ve Kişilik Kuramı

Alfred Adler, çocukluğunda zayıftı ve raşitizm hastalığına yakalanmasına rağmen canlı ve uysal bir yapıya sahipti. Henüz çocukken ölümle savaşmak adına doktor olmaya karar vermişti. Bu sebeple de ölüm Adler için büyük bir etkiye sahip olmuştur. Adler, hiçbir değişmez kurala ya da tarafa bağlı kalmadığını çünkü her şeyin değişik şekillerde ifade edilebileceğini düşünmektedir. Bireyin özelliklerinin kısa bir sözle açıklanamayacağını, bu sebeple de ortaya attığı kuramın genel kuralları içerdiğini belirtmektedir. Adler’e göre birey bütünüyle bir amacın etkisindedir. Birey bütün hayatı boyunca herkesten üstün, güçlü ve erekli görünmek, herkese kendisini beğendirmek istemektedir. Haz duygusu egemenlik duygusundan ileri gelmektedir. Memnuniyetsizlik duygusu ise ereksizlik duygusunun bir sonucudur. Adler, Freud ile tanışmış ve görüşlerini savunmuş olsa da zamanla anlaşamadıkları görüşler sebebiyle ayrı çalışmalara yönelmiştir (Adler, 2002; Burger, 2016:152-153). Freud, davranışı geçmiş yaşantıların etkilediğini ve kişiliği ayrı parçalar halinde irdelerken; Adler, davranışların yönelimini geleceğe doğru ele alarak kişiliğin birliği ve tutarlılığı üzerinde durmaktadır. Adler, biyolojik etkilerden çok sosyal etkiler üzerinde yoğunlaşmaktadır (Schultz ve Schultz, 2007:654). Adler’e göre bireyi değerli yapan şey amaçlarıdır. Amaç; bireyin düşünceleri, duyguları ve davranışları üzerine etki etmektedir. Böylelikle bireyin düşünce, duygu ve davranışları bu amaçlara yönelik olarak şekillenmekte ve içerik kazanmaktadır. Adler, ereklik arzusunun bireyin hayatında etkili faktör olduğunu kabul etmektedir (Adler, 2002). Bir diğer görüşe göre Adler, evrensel olarak bireylerin birincil amacının üstünlük duygusu olduğunu söylemektedir. Ancak bu amaca ulaşma sırasında sergilenen davranışlar farklılaşmaktadır. Bireyden bireye değişen bu farklılıklar ise yaşam stili denilen tipik tepkilerin geliştirilmesiyle oluşmaktadır (Schultz ve Schultz, 2007:655-656). Adler; kişiliği incelerken bireyin hayatına, baş etmek zorunda olduğu çevresel faktörlere ve bunlara karşı geliştirilen tutumlara vurgu yapmıştır. Bireyin geliştirdiği tutumları; bireyin seçtiği meslekte, bilinçli davranışlarında, yakın çevresi ve karşı cinsle olan

35

ilişkilerinde, yemek yeme ve uyuma alışkanlıklarında görmek mümkündür (Zel, 2011). Adler’in kişilik kuramı; bireyin kendisine, diğer bireylere ve topluma yönelik geliştirdiği tutumların ürünü olarak gelişmektedir (Geçtan, 1995:124).

Kişilik gelişiminde ve davranışın oluşumunda üstünlük, yetersizlik ve güçsüzlük duyguları ve de bunlara yönelik karmaşalar hüküm sürmektedir. İlk insanlar doğa ve evren karşısında duydukları güvensizlik, yetersizlik, tedirginlik ve korku nedeniyle benliklerini küçük görmüş; bedenlerini, yeteneklerini, olanaklarını görmezlikten gelip yadsımışlardır. Kuşaklar boyu doğal olarak bulunan bu duygu yeni doğan çocukta da var olmaktadır. Kendini yetersiz ve güçsüz hisseden çocuk büyüyüp oluşana kadar çevresinden gelen yardım ve destekle güven kazanmaktadır. Böylelikle çocuk aşağılık duygusundan kurtularak çevresine uyum sağlamaktadır (Köknel, 1982:139-140). Aşağılık duygusu; bireyi yetersiz, eksik ve zayıf gördüğü yönlerini ödünlemeye ve yenmeye itmektedir. Ödünleme, insanın yetersizlik ve aşağılık duygularını belli bir alanda sivrilerek veya yükselerek yenmeye çalışmasıdır. Birey böylelikle ruhsal denklileşmeye ulaşmaktadır (Başaran, 2008:74). Ayrıca üstünlük duygusu, bireyin kendini diğer bireylerle karşılaştırarak aşağılık ya da üstün olup olmadığına karar vermeye yönlendirmektedir (Cüceloğlu, 2006:416).

Adler, bireyin bütün hayatının üç probleme bağlı olduğunu düşünmektedir. Bunlar; sosyal hayat, çalışma ve aşktır. Kaçınılması mümkün olmayan, sürekli olarak karşılaşılan ve zorlayıcı isteklerde bulunulmasına neden olan bu önemli üç problem; kendi aralarında birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır. Her bireyin yaşam stili, bu üç problemin çözüm tarzına yansımaktadır. Çözüm ise sosyal duyguların yeterli olması ile sağlanmaktadır. Sosyal duyular, bireyler arası ilişkiler ile oluşmaktadır. Bireylerin diğer bireylerle ilişkileri; bir topluluğa katılmakla, kendisine maddi ve manevi yardım sağlamakla, iş bölümü yapmakla, çaba göstermekle ve türün yayılmasıyla kurulmuş ve gelişmiştir (Adler, 2002). Burada Adler, bireyin kendini ve yaşam stilini belirleyenin yine bireyin kendi bilinçli eylemleri olduğunu belirtmektedir. Belirli yetenek ve deneyimlere kalıtım ve çevre yoluyla sahip olunsa da hayat karşı tutumun kökeninde deneyimleri kullanma ve yorumlama yer almaktadır (Schultz ve Schultz, 2007:655-657). Yaşam stillerinin oluşması, bireyin dört veya beş yaşlarında başlayıp net bir biçimde görülmekte ve yaşamın geri kalan kısmında da değişime direnç göstermektedir. Yaşam stilleri, üstünlük çabasını odağa alan yaşam hedeflerinin oluşmasıyla belirginleşmektedir. Kişilik için önemi büyük olan yaşam hedefleri,

36

kişiliğin birlik ve bütünlüğünü, bireyin davranışlarının tutarlılığını ve anlaşılabilirliğini sağlamaktadır. Aynı zamanda bireyin kendi oluşturduğu hedefleri ve bu hedeflere ulaşmak için izlediği yolu içeren yaşama uyum biçimi yaşam tarzı olarak adlandırılmaktadır. Yaşam tarzı, bireye özgü davranış, alışkanlık ve tutum örüntüleridir. Yaşam tarzı, bireyin varlığının niteliğini belirlemektedir. Yaşam tarzının nasıl oluştuğunu ve temelini oluşturanın ne olduğunu anlamak için aşağılık duygusu ve ödünleme kavramlarını irdelemek gerekmektedir (İnanç ve Yerlikaya, 2016:50-51).

Bireyin hayatındaki üç büyük problem, aynı zamanda bireylerin yaşam hedefleridir. Üç alanda uyum sağlama çabasında olan birey engellerle karşılaştığında umutsuzluk ve çaresizlik duygusuna kapılmaktadır. Umutsuzluk ve çaresizlik duygusu ise aşağılık duygusu yaratmaktadır. Ayrıca katı ve sert bir eğitim de aşağılık duygusuna yol açmaktadır. Aşağılık duygusunun aşırı etkili olup uzun sürmesi bireyin bütün ruhsal yaşamını kaplayarak gelişimini engellemektedir. Birey kendini gereksiz ve yararsız olduğuna inanarak başarısız olduğunu kabullenmektedir. Bu durum aşağılık karmaşası olarak tanımlanmaktadır. Üç büyük problem dışında ruhsal ve toplumsal gereksinimlerde yeterince doyum sağlanamaması, başarısızlık, toplumda yer ve rol almamak, kötü ve geçersiz değer yargıları ve bir toplumda azınlıkta olma da aşağılık karmaşasının gelişmesine neden olabilmektedir. Bireyler aşağılık karmaşasına yönelik birtakım savunma düzenleri oluşturmakta ve üstünlük duygusunu geliştirmektedir (Köknel, 1982:141-143). Aşağılık duyguları her zaman kötü algılanmamalıdır. Aşağılık duygusu aşırı olmamak kaydı ile hem bireyin hem de toplumun yararınadır. Bireylerdeki aşağılık duygusu bireyi sürekli olarak ilerlemeye ve gelişmeye yönlendirmektedir (Schultz ve Schultz, 2007:655-656).

Adler, üç tür çocuk ele almaktadır. Bunlar; yetersiz organlarla doğan çocuk, şımartılmış çocuk ve nefret edip yadsınan çocuktur. Bireylerin yetersiz organlarla dünyaya gelmesinin aşağılık duygusuna sahip olup olmama ve toplumsal yaşamın zorluklarının üstesinden gelip gelmeme konularında net şekilde etkili olduğu ve davranışları etkilediği savunulmaktadır (Adler, 2002). Organ yetersizliği olan çocuklar, ödünleme yoluyla çarpıcı başarılara yol açabileceği gibi psikolojik yetersizlik duyguları da geliştirebilmektedir. Eğer birey akılcı şekilde zorlukları yenmeye çalışırsa diğer bireyler kadar başarılı olabilir. Ancak yetersiz organ sebebiyle temelde oluşan zorluklar sonucu aile, çocuğun üzerine daha çok düşerse

37

çocukta aşağılık duygusuna yol açabilmektedir (İnanç ve Yerlikaya, 2016:52). Şımartılan her çocuk, sonunda kendisinden nefret edilen bir çocuğa dönüşmektedir. Şımartılmış çocuk, okul başladığında pek çok toplumsal sorunla karşı karşıya kalmaktadır. O zamana kadarki yaşantıları okuldaki toplumsal hayata kendisini hazırlamadığından sorunlar karşısında çocuk ürperti duyup korkuya yapılmaktadır. Kapıldığı korku onu daha çok şımartılmaya yönlendirmekte ve bu uğurda seçtiği amaç şımartılmış bireyin karakter özelliklerini belirlemektedir (Adler, 2002). Şımartılan çocuk, ailesi tarafından çok özen gösterilmiş ve aşırı korunmuş olduğundan çocuğun bağımsızlığı elinden alınmıştır. Bağımsızlığı elinden alınan şımartılmış çocuklarda aşağılık duygusu artabilmekte ve bazı kişilik problemleri görülebilmektedir (Burger, 2016:154-155). Nefret edilip yadsınan çocuklara; genellikle evlilik dışı doğmuş, suça yönelik ve istenmeyen çocuklar olarak karşılaşılmaktadır. Nefret gören yadsınan çocuklar; her konuda korku yaşayabilmekte, üstünlük sağlama amacı görülse de başaracaklarına dair kuşkuları ağır gelebilmektedir. Dolayısıyla yadsınan çocuklar, genellikle depresif bir karakter taşımaktadır (Adler, 2002). Sürekli ihmal edilen yadsınan çocuk, soğuk ve şüphecidir. Samimiyet rahatsız edicidir, kendilerine yakınlık gösterilmesinden ve dokunulmaktan hoşlanmazlar (Burger, 2016:153). Çocuk kişiliği üzerinde aile faktörünün önemine dikkat çeken Adler, çocuğu hem şımartmanın hem de ihmal etmenin çocuğun hayat gerçekleriyle baş etme yeteneğine olan güveni engellediğine dikkat çekmektedir (Schultz ve Schultz, 2007:657).

İlk çocuk, ikinci çocuk ve son çocuk gibi doğum sırası; ailenin kız ve erkek çocuğa farklı davranılması ve ilk anılar gibi etkenlerin de kişilik özellikleri üzerinde etkili olduğu söylenmektedir (Adler, 2002). Doğum sırasına göre en büyük, ikinci (ya da ortanca) ve en küçük çocukların aile içerisindeki yerinden dolayı çeşitli sosyal deneyimler yaşamakta ve bu sebepten de farklı kişilikler sergilemektedirler (Schultz ve Schultz, 2007:658).

İlk çocuk, ebeveynlerinin bölünmemiş ilgi ve sevgisine sahiptir. İkinci çocuğun gelmesiyle birlikte ilk çocuğun durumu ve dünyayı algılayış biçimi dramatik bir şekilde değişmektedir. El üstünde tutulan, nazlı yetiştirilen, ebeveynlerinin etrafında pervane olan ilk çocuk, ikinci kardeşin gelmesiyle apar topar bu yeni konuma uyum sağlamak zorunda kalmaktadır. Anne ve babanın sevgisini kendisine rakip biriyle paylaşmak zorundadır. Bu durum ilk çocuğu derinden etkilemektedir. İkinci çocuğun

38

anne ve babanın sevgi ve ilgisini kazanmasıyla birlikte ilk çocuk doğal eğilim olarak mücadele edip ailedeki üstün yerini tekrar kazanmaya çalışacaktır. Ancak ilk çocuk ne kadar uğraşırsa uğraşsın çabaları sonuçsuz kalmaktadır. Ebeveynler ilk çocuğun bu mücadelesine kayıtsız ve hoşgörüsüz davranması bir yana üstüne üstelik ilk çocuğu cezalandırabilecektir. İlk çocuk sonu olarak taleplerinin anne ve baba tarafından karşılanamayacağını anlayarak kendisini soyutlamaya yöneltir ve diğer bireylerden sevgi ve onay beklemeksizin, bağımsız bir şekilde ayakta kalmayı öğrenmektedir. Tüm bunlar ilk çocuğun ileriki hayatında güç yönelimli, tutucu ve liderliğe yatkın bir kişiliğe sahip olmasını sağlamaktadır (İnanç ve Yerlikaya, 2016:54-55). Bununla birlikte ilk doğan çocuk düzen ve otoritesini devam ettirmek amacıyla muhafazakar ve otoriter, endişeli ve düşmancıl bir kişilik sergileyebilmektedir. Adler bireylerden suçlu, nevrotik ve sapık olanların genellikle ilk doğan bireylerden oluştuğunu ileri sürmektedir (Schultz ve Schultz, 2007:658). İkinci çocuklar da ilk çocukları sürekli aşmaya çalışma amacından ötürü çok hırslı, isyankar ve kıskanç olabilmektedir (Schultz ve Schultz, 2007:658). Ortanca çocuklar, asla şımartılma lüksüne sahip olamamışlardır. Ailenin en küçük çocuğu olduğunda bile etrafta ilgilenilmesi gerek bir iki kardeş daha vardır. Ortanca çocuk, en büyük çocuk kadar güçlü, hızlı ya da zeki değildir. Sürekli olarak bir adım geride oldukları duygusu, yetişkinlikte de peşlerini bırakmaz. Okulda ya da iş yerinde de sürekli olarak kendisinden önce olanlara bakıp aradaki farkı kapatmak için çok çalışmaktadırlar. Böylelikle ortanca çocuklar, gayet başarılı bireyler olmaktadırlar (Burger, 2016:154). Ortanca doğan çocuğun en büyük ve en küçük çocuktan daha iyi uyum sağladığı düşünülmektedir. En küçük çocuk ise çoğunlukla şımartılacağından hem çocuklukta hem de yetişkinlikte davranış problemleri göstermesi muhtemeldir (Schultz ve Schultz, 2007:658).

En küçük çocuk; kendisinden büyük, güçlü ve daha ayrıcalıklı kimselerle yarışmak zorunda olduğundan bağımsızlık eksikliği ve güçlü yetersizlik duyguları geliştirebilmektedir. Bununla birlikte en küçük çocuk pek çok uyarıcıyla karşı karşıya kalmakta ve rekabet konusunda sayısız zorluk kendisini beklemektedir. Bu nedenle en küçük çocuk genellikle olağanüstü sayılabilecek şekilde iyi gelişerek önüne çıkan engelleri diğer kardeşlerinden daha kısa sürede aşabilmektedir. Bunun bir sonucu olarak en küçük çocuklar kardeşlerinin hepsini geride bırakarak ailedeki en hızlı yüzücü, en iyi müzisyen, en yetenekli sanatçı ya da en hırslı öğrenci

39

olabilmektedir (İnanç ve Yerlikaya, 2016:55-56). Bunun aksine olan bir diğer görüş ise büyük çocuğun, çoğu zaman en küçük çocuğun her işten kolaylıkla sıyrılmasından ve kendilerine böyle bir kolaylık gösterilmediğinden yakınmasıdır. Çünkü en küçük çocuk şımartılmıştır. Şımartılmış çocuk ise bağımlıdır, başkasının yardımı olmadan karar verme yeteneğinden yoksundur. En son doğmuş çocuğun güçlü aşağılık duyguları vardır, çünkü çevresindeki her birey kedisinden büyük ve güçlüdür (Burger, 2016:154-155).

Kişiliği etkileyen bir başka etken ise ailedeki tek çocuk olma durumudur. Tek çocuk kendine has bir pozisyona sahiptir. Tek çocuğun rekabet edebileceği bir kardeşi olmadığından babasını rakip olarak görmektedir. Tek çocuk büyük olasılıkla annenin tek evladını kaybetmemesi korkusu ile şımartılacak, koruyucu ve kollayıcı davranışlarla karşılaşacaktır. Annesi tarafından şımartılan çocuk, annesine aşırı düşkün olup babasını dışlayabilmektedir. Annesine güçlü bağlarla bağlanan tek çocuk, herkesten ilgi ve koruma bekleyecektir. Tek çocuğun bir diğer sıkıntısı da kardeşi olacağı korkusudur. Bütün ilgi ve sevgiyi üzerinde toplayan tek çocuk bunun onun hakkı olduğuna inanmaktadır. Adler, doğum sırasıyla ilgili olarak görüşlerini ileri sürerken sarsılmaz ve katı kurallar olmadığı konusunda önemli uyarılarda bulunmaktadır. Şöyle ki büyük bir ailede bazen ortanca çocuk, en büyük çocuk konumunda olabilmektedir. Ya da uzun yıllar sonra dünyaya gelen çocuklar tek çocuğun özelliklerine sahip olabilir. Burada önemli olan unsur sayısal olarak sıralama değil çocuğun aile içindeki durumudur (İnanç ve Yerlikaya, 2016:56-57).