Entelektüel sermayenin ölçülebilmesi ve bunun sonucunda yönetilebilmesi
için öncelikle entelektüel sermayeyi meydana getiren unsurların belirlenmesi gerekmektedir. Entelektüel sermaye unsurlarına yönelik tanımlamaların birbirinden farklı olması tanımlamayı yapan kişilerin bakış açısı ve eğilimlerinin farklılığından kaynaklanmaktadır. Uygulamacı ve teorisyenler arasında bazı noktalarda görüş ayrılığı bulunmasına rağmen yapılan sınıflandırmalar birbirlerinden tamamen farklı sınıflandırmalar olmayıp, birbirlerini tamamlayıcı niteliktedir.
Sullivan entelektüel sermaye unsurlarını balonlar şeklinde göstermektedir. Bu balonlar bir odanın zeminine bırakıldığında farklı yönlere doğru dağılacaklardır. Oda içerisinde farklı noktalarda bulunan gözlemciler ise bu balonları farklı bakış açılarından göreceklerinden entelektüel sermaye unsurları farklı şekillerde algılanılarak farklı tanımlamalar yapılacaktır76.
74 Şamiloğlu, s. 67. 75 Akgül, s. 32.
Şekil. 2.5: Entelektüel Sermayenin Unsurları
Kaynak: H. Patrick Sullivan, Value – Driven Intellectual Capital : How to Convert Intangible Corporate Assets into Market Value, John Wley & Sons Inc.,New York, 2000. s.47.
2.5.1. Brooking’e Göre Entelektüel Sermayenin Unsurları
Brooking, entellektüel sermaye unsurlarını denetim açısından belirlemiş ve entelektüel sermayenin tanımlanması, belgelendirilmesi ve ölçülmesi süreçlerinin sonucunda bir işletmenin entelektüel sermayesini dört gruba ayırmıştır77.
Piyasaya Varlıkları: Bir işletmenin maddi olamayan varlıkları sonucu ortaya çıkan rekabet gücüdür. Bunlar markalar, müşteri potansiyeli, müşteri bağlılığı, siparişler, lisanslar franchasing ve dağıtım kanallarını kapsamaktadır.
77 Annie Brooking, "The Management of Intellectual Capital", Long Range Planning. Cilt: 30, 1997,
s.13. İnsan Sermayesi Bilgi Müşteri Sermayesi Entelektüel Mülkiyet
Yenilik Ar-Ge Entelektüel Varlıklar İlişki Sermayesi Yapısal Sermaye Bilgi Teknolojileri
İnsan Merkezli Varlıklar: İşletmenin işgörenlerinin sahip olduğu kolektif uzmanlığı problem çözme yeteneği, yaratıcılık, girişimcilik, yetenekler ve becerileri kapsamaktadır.
Altyapı Varlıkları: İşletmenin işlevlerini yerine getirebilmesi için gerekli olan yönetim felsefesini, örgüt kültürünü, üretim yönetimini, piyasa bilgilerini, iletişim sistemini, teknoloji ve metodolojileri kapsamaktadır.
Entelektüel Mal Varlıkları: İşletmenin sahip olduğu know-how, telif hakları, patentler ve ticari sırları kapsamaktadır.
Şekil. 2.6: Brooking’e Göre Entelektüel Sermaye Unsurları
ENTELEKTÜEL SERMAYE İnsan Merkezli Varlıklar Yaratıcılık Girişimcilik Kolektif Uzmanlık Problem çözme yeteneği Liderlik Piyasa Varlıkları Müşteri Lisans Anlaşmaları İşbirlikleri Marka Sipariş Dağıtım kanalları Entelektüel Mal Varlıları Patentler Telif Hakları Ticari Sırlar Know-how Altyapı Varlıkları Kurumsal Kültürü Piyasa Bilgileri İletişim Sistemi Risk Belirleme Yöntemi Yönetim Felsefesi
Kaynak: Annie Brooking, "The Management of Intellectual Capital", Long Range Planning, 1997,
Cilt: 30, s.13
2.5.2. Edvinsson ve Malone’a Göre (Skandia) Entelektüel Sermayenin Unsurları
Edvinsson ve Malone’un amacı örgütteki entelektüel sermayenin önemini onun kilit özellikleri, ölçümleri ve yönetim yaklaşımını içerecek şekilde açıklamaktır.
Entelektüel sermaye yönetimini işletmenin refah yaratma ve değerini korumada hayati önemi olan bir adım olarak görmektedirler78.
Edvinsson ve Malone entelektüel sermayenin unsurlarını insan sermayesi ve yapısal sermaye olarak ortaya koymuşlardır.
Skandia modeli, işletmenin vizyonu ve misyonunu daha somut faktörlere dönüştürmekte böylece bireylerin kendi isleriyle işletme amaçlarını birebir ilişkilendirerek çalışanların firmalarına daha fazla vakit ayırmasını sağlamaktadır79.
İnsan Sermayesi: İşgörenlerin niteliklerini, yeterliliklerini ve uzmanlıklarını, eğitim düzeylerini, gelişmeye yönelik tutum ve davranışlarını kapsamaktadır. Yapısal Sermaye: İşletmenin piyasa gereklerini karşılamasını sağlayan
örgütsel yeteneklerdir. İşletmede oluşturulan bilgi birikimi ve düzeyi, elde edilen veriler, bu verilerin oluşturulması, işlenmesi ve uygulanmasını kapsamaktadır.
Müşteri Sermayesi: İşletmenin mevcut müşterileri ile ilişkilerini ve bunların işletmeye bağlılıklarını, işletme dışındaki kişilerle ilişkilerini kapsamaktadır. Örgütsel Sermaye: İşletmede çalışanların işletmedeki faaliyetleri etkin ve
verimli kılacak buluşların yapılması ve üretim süreçlerine aktarılması ile
78 Saime Önce, Muhasebe Bakış Açısı ile Entelektüel Sermaye, Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir,1999,s.19.
oluşmaktadır. İşletmenin yenilik ve buluş yapma gücünü ve örgüt zekasını ifade etmektedir.
Süreç Sermayesi: İşletme yönetiminde kullanılan süreçlerin oluşturulmasını, bu süreçlerin uygulanmasını,etkinlik ve verimliliğin artırılmasını ifade etmektedir.
Buluş Sermayesi: Örgütsel sermayenin süreç sermayesini aşan kısmıdır. Entelektüel Varlıklar: İşletmenin geliştirmiş olduğu ürünleri, üretim ve satış
yöntemlerini, buluşları, patentleri ve kendine özgü yönetim tekniklerini kapsamaktadır.
Maddi Olmayan Varlıklar: İşletmenin başarısını ve piyas adeğerini etkileyen, fiziksel özelliği olmayan, kullanma ve yararlanma hakkı sağlayan, imaj çağrıştıran değerlerden oluşmaktadır80.
Şekil 2.7: Edvinsson ve Malone’a Göre Entellektüel Sermayenin Unsurları
Kaynak: Leif Edvinsson and M.S Malone, Intellectual Capital: Realizing Your Company's True Value by Finding Its Hidden Brainpower, HarperBusiness Press, New York, NY, 1997, s. 369 2.5.3. Mc. Elroy Modeli’ne Göre Entelektüel Sermayenin Unsurları
McElroy, sosyal sermayeyi, dahili sosyal sermaye, paylaşıma açık sosyal sermaye ve sosyal yenilik sermayesi olmak üzere üç alt grup çerçevesinde ele almaktadır. Dahili sosyal sermaye dahilinde iki temel yaklaşım bulunmaktadır. Birincisi, çalışanların isletme içerisinde kendilerine verilen görevleri yapmaları bağlamında, diğer çalışanlarla kurdukları iliksilerin değeri olarak ifade edilen birey- merkezli (ego-centric) sosyal sermaye yaklaşımıdır. İkinci yaklaşım ise, sosyo- merkezli (socio-centric) sosyal sermaye yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda da, sosyal
Piyasa Değeri
Entelektüel Sermaye Finansal Sermaye
İnsan Sermayesi Yapısal Sermaye
Müşteri Sermayesi Örgütsel Sermaye
Buluş Sermayesi Süreç Sermayesi
Maddi Olmayan Varlıklar Entelektüel Mülkiyet
sermaye bireyin hakimiyeti altındadır. Ancak, ilave değer yaratabilmek için isletme içerisinde birey-merkezli sosyal sermaye yaklaşımına oranla çok daha yoğun ilişkiler kurulması gerekmektedir81.
Şekil 2.8 : Mc. ELROY Modeline Göre Entellektüel Sermayenin Unsurları Kaynak: Mark McElroy, “Social Innovation Capital,”, Journal of Intellectual Capital,Vol.3,
No:1., s. 31.
2.5.4. Değer Platformuna Göre Entelektüel Sermayenin Unsurları
81 Ercan, Öztürk ve Demirgüneş, s. 119.
Piyasa Değeri
Entelektüel Sermaye Finansal Sermaye
İnsan Sermayesi Yapısal Sermaye
Dahili Sosyal Sermaye Yenilik Sermayesi Süreç Sermayesi Entelektüel Mülkiyet Sosyal Sermaye Diğer Entelektüel Varlıklar Soysal Yenilik Sermayesi Paylaşıma Açık Sermaye Birey-Merkezli Sosyal Sermaye Sosyo-Merkezli Sosyal Sermaye İşbirliği Sermayesi Müşteri Sermayesi
Değer Platformu, Skandia AFS’den Leif Edvinson, CIBC’den Hubert St.
Onge, Armstrong Worl Industries’den Charles Armstrong ve Dow Chemical Company’den Gordon Petrash tarafından entelektüel sermaye yönetimi için geliştirilen modelin adıdır. Bu modele göre entelektüel sermaye , insan sermayesi, müşteri sermayesi, ve yapısal sermaye olmak üzere değerle karşılıklı ilişkileri bulunan üç unsura ayrılmıştır.
Şekil 2.9 : Değer Platformuna Göre Entelektüel Sermaye
Kaynak: IFAC, “The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Introduction,
International Management Accounting Study”, No:7, September 1998, s. 22.
Entelektüel varlıkların kesişmesi sonucu oluşan değer alanını maksimize etmek için amacı ile varlıklar arasındaki ilişkilerin arttırılmak istendiği modele göre
BİLGİ AKIŞI DEĞER MÜŞTERİ SERMAYESİ İNSAN SERMAYESİ YAPISAL SERMAYE
entelektüel sermaye, insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi olmak üzere üç unsurdan oluşmaktadır.
2.5.4.1. İnsan Sermayesi
Bir örgütün çalışanları o örgütün insan sermayesini meydana getirir. İnsan sermayesi çalışanların sahip olduğu bütün yetenekleri, hünerleri, Pazar taleplerindeki şirket yeterlilikleri, müşteri istekleri, içerisindeki liderlik, bilgi ve beceriyi kapsamaktadır82. İnsan sermayesi işletmenin amaçlarına ulaşabilmesi için bir araya
getirdiği insan yeteneğidir. Başka bir ifade ile çalışanların bilgilerini işletme sorunlarına uygulayabilmeleri yeteneğidir. İşletmeler insan sermayesinin mülkiyetine sahip olamazlar. Bu nedenle çalışanların işten ayrılmalarına bağlı olarak insan sermayesi unsuru da çalışanlarla birlikte kaybedilmektedir.
İnsan sermayesi entelektüel sermayenin yalnızca bir alt unsuru değil aynı zamanda onun deposu, kapasite kaynağı ve sınırlayıcı faktörüdür. Bir işletmenin çalışanları zamanlarını ve yeteneklerini büyük ölçüde yenilik getirici faaliyetlere yönelttiğinde insan sermayesi ortaya çıkmakta ve kullanılmakta demektir.
İnsan sermayesinin bileşenleri şunlardır:
Know-how (teknik bilgi) Eğitim
Mesleki kalite İşle ilgili bilgi
Mesleğe ait değerlendirmeler İşle ilgili yetenekler
Girişimcilik gücü, yaratıcılık, mucitlik ve değişimcilik.
2.5.4.2. Yapısal (Örgütsel) Sermaye
Entelektüel sermayenin işletme tarafından oluşturulabilecek ve bir bütün
olarak işletmeye ait olan unsuru yapısal sermayedir. Yapısal sermaye kategorisine giren bazı unsurlar (teknolojiler, icatlar, veriler, yayınlar, prosesler, v.b.) yasal mülkiyetleri patentlerle kazanılıp telif hakları ile güvence altına alınarak ticari sır kanunları ile korunabilir. Fakat bunların yanı sıra strateji ve kültür, yapı ve sistemler, örgütsel rutin ve prosedürler çoğu zaman yasal düzenleme altına alınmış olan yapısal sermaye unsurlarından daha kapsamlı ve değerli varlıklar olarak kabul edilir.
Yapısal sermaye, işletmenin müşterileri için ürününü üretip teslim etmesini sağlayan strateji, yapı, sistem ve süreçlerin toplamı olarak tanımlanır. Yapısal sermaye bilginin işletme faaliyetlerine süreklilik temelinde uygulanmasını teşvik eden yapısal niteliklerdir ve öğrenmeyi ve öğrenilenleri paylaşmayı özendiren kültürel yapıyı da ifade eder.
Yapısal sermaye kapsadığı farklı bileşenlerden dolayı örgüt sermayesi, süreç sermayesi ve yenilik sermayesi olarak sınıflandırılabilir83:
Örgüt sermayesi, kurumun iş yapma yeteneğini arttıracak felsefesini ve sistemlerini kapsamaktadır. Süreç sermayesi, mal ve hizmet dağıtımını sağlayan ve geliştiren teknikleri, yöntemleri ve programları içermektedir. Yenilik sermayesi ise, işletmenin tescil edilmiş entelektüel mülkiyetle sağlıklı bir biçimde faaliyetlerine devam etmesini sağlayan diğer tüm yetenek ve teorilerden oluşan entelektüel varlıkları içermektedir.
Yapısal sermaye; insan sermayesi olarak ifade edilen bilgi ve yeteneklerin bütünleşik halinin kurumsallaştırılması ve kolektif bir örgüt hafızasının oluşturulması ile finansal kaldıraç sağlamaya yönelik çabaları içeren sistematik çalışmaların
toplamı neticesindeki oluşumdur84. Thomas Stewart basit anlatımla yapısal
sermayeyi ‘gece eve gitmeyen bilgi’ olarak ifade etmektedir.
Yapısal sermayeyi oluşturan unsurlar şunlardır: Patentler Telif hakları Dizayn hakları Ticari sırlar Ticari markalar Hizmet markaları Yönetim felsefesi İşletme kültürü Yönetim süreci Bilgi sistemleri 2.5.4.3. Müşteri Sermayesi
Müşteri sermayesi, şirketin unvan değeri, satış yaptığı kişi ve kuruluşlarla devam eden ilişkilerinin değeri olarak tanımlanabilir.
Müşteri sermayesi işletmenin dış çevre ile olan müşteri sadakati, firma ünü, dağıtıcı ve toptancılarla olan ilişkileri gibi bağlantıları içerir ve işletme için katma değer yaratabilecek işletme dışı tüm taraflarla ilgilidir85. Müşteri tatmini müşterilerin
işletmenin mal veya hizmetlerine olan talepleri itibariyle ölçülebilir. Bu talepler daha sonra işletmeye insan ve yapısal sermaye mekanizmaları olarak geri döner, dağıtım
84 Gürcan Papatya, “Entelektüel Sermaye Asimetrisi: Yönetim İdeolojisine Düşülebilecek Bazı
Notlar”, Long Range Planning, Vol. 30, June 1997, p. 54.
kanalları ve hizmet düzeyinde değişiklik olarak görülür. İşletmeler insan ve yapısal sermaye olmaksızın müşteri sermayesinden değer artışı meydana getiremez86.
Müşteri sermayesini oluşturan unsurlar şunlardır:
Markalar Müşteriler Müşteri sadakati İşletme adı Lisans anlaşmaları Franchising anlaşmaları Dağıtım kanalları