İşletmeler için rekabet edebilmenin ve piyasada var olabilmenin bir ön şartı haline gelmiş bulunmakta olan ve mali tablolarda görünmeyen entelektüel sermayenin ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.
İşletme yöneticilerin çoğu kullanabilecekleri entelektüel sermayenin değerini tam olarak ölçemediklerinden işletmelerin kaynak yapılarını yanlış algılayabilmektedirler. Bu nedenle entelektüel varlıklar etkin olarak yönetilememekte ve değer yaratma süreci bundan zarar görmektedir87.
86 E. Charles Grantham, Larry D. Nıchols, Marilyn Schonberner, “A Framework For The Management
Of Intellectual Capital In The Health Care Industry”, Journal Of Health Care Finance, Gathersburg, Vol. 23, Issue 3, Spring 1997, s. 2.
Entelektüel sermayenin ölçülmesinin faydaları şöyle sıralanabilir88:
İşletme yöneticilerinin işletmelerinin entelektüel değerlerini görünür bir biçimde ortaya koymaları durumunda kredi kurumlarına entelektüel varlıkları teminat olarak gösterilmekte ve bunun sonucunda da daha geniş borçlanma imkanı doğmaktadır.
Halka açık olan ya da açılmayı planlayan işletmelerin entelektüel sermayelerini ve bu sermayelerinin gelecek dönemlerde yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini göstermeleri hisse senetlerinin piyasa performansını olumlu yönde etkilemektedir.
Yüksek piyasa değerine sahip işletmeler satın alma, birleşme gibi özel finansal durumlarda yüksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara gösterebilme olanağı bulmaktadır.
Entelektüel sermayenin rakamsallaştırılması rakipler karşısındaki durumun analiz edilerek üstün ve zayıf yönlerin tespit edilmesinde ve zayıf yönlerin geliştirilmesine katkı sağlamaktadır.
Entelektüel sermayenin işletme düzeyinde ölçülmesinde üç yöntem kullanılmaktadır:
Piyasa Değeri/ Defter Değeri Oranı Tobin’in Q Oranı
Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması
2.6.1. Piyasa Değeri/ Defter Değeri Oranı
Herhangi bir şey onu talep edenin ödemeye razı olduğu bedel kadar değerlidir.
Dolayısıyla bir şirket hisse senedi borsasının biçtiği değeri taşımaktadır.
88 Durmuş Acar ve Hüseyin Dalğar, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinde Muhasebe Bilgi
Sisteminin Katkısı ”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Ocak 2005, s. 33. Hisse Senetlerinin x Dolaşımdaki = Piyasa Değeri Hisse Başına Piyasa Değeri Hisse Senedi Sayısı
Entelektüel sermayenin en yaygın ve en basit ölçümü piyasa değeri ile net defter değeri arasındaki farktır. Defter değeri ise bir şirketin bilanço tutarından bütün borçların çıkarılmasından sonra kalan tutardır. Buradaki varsayım sabit varlıkların hesap dökümünden sonra piyasa değeri içinde kalan her şeyin maddi olmayan varlıklar olması gerektiğidir.
Bu yöntemin avantajı basitliğidir. Bir şirketin değeri hissedarların sahip olduğu değerden daha yüksekse bu farkı entelektüel sermayeye bağlamak anlamlıdır.
Piyasa değeri/defter değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin piyasa fiyatının hisse senedinin defter değerine bölünmesi suretiyle bulunmaktadır. İşletmenin piyasa değeri, piyasada mevcut hisse senetlerinin belirli bir tarihte yatırımcılar tarafından ödenmeye razı olunan tutarıdır. Defter değeri ise işletmenin bilançosunda yer alan varlıklardan borçlarının düşülmesi sonucu bulunan değeri ifade etmektedir89.
2.6.2. Tobin’in Q Oranı
Tobin ‘in q oranı Nobel ödüllü iktisatçı James Tobin tarafından yatırım kararlarının tahmin edilmesi için geliştirilmiş bir yöntemdir. Bu oran Tobin tarafından faiz haddi gibi makro ekonomi faktörlerinden bağımsız olarak şirket yatırım kararlarını öngörmede kullanılmıştır.
Q işletmenin işletmenin piyasa değerinin varlıkların yerini doldurma maliyetine oranıdır. İşletmenin varlıklarının yerini doldurma maliyeti işletmenin piyasa değerinden düşükse diğer benzer işletmelere göre daha fazla kar sağlanması durumu söz konusudur. Entelektüel sermayenin bir ölçümü olarak yüksek q değeri, işletmenin rakiplerine göre sahip olduğu maddi olmayan varlıklar (insanlar, müşteriler, sistemler) nedeniyle oldukça yüksek kar elde etme başarısını ifade eder.
Q = İşletmenin Piyasa Değeri / Varlıkların Yenileme Maliyeti
Tobin’in q oranının ‘1’olması yatırımcıların işletmenin büyüme fırsatlarına yönelik herhangi bir beklentileri olmadığı anlamına gelmektedir. Q oranının 1’den büyük olması halinde yatırımcıların işletmenin büyüme fırsatlarına yönelik beklentileri pozitif yönde olmaktadır. Oranın birden düşük olması durumunda ise yatırımcıların beklentilerinin negatif yönde olması nedeniyle işletme yeni yatırımlar yapmaktan kaçınmaktadır. Q oranı yüksek olan işletmelerin teknoloji ve insan sermayesi unsurları ile buna bağlı olan entelektüel sermayeleri q oranının düşük olduğu işletmelere göre daha yüksek olmaktadır90.
Tobin’in Q oranının kullanılması, farklı amortisman politikalarının etkilerini nötralize etmekte ve benzer şirketlerde belirli bir zaman dilimine göre karşılaştırma imkanını vermektedir91.
2.6.3. Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması
Bu yöntem NCI Research adlı tarafından işletmenin maddi olmayan varlıklarının gerçeğe uygun değerlerinin hesaplanması için geliştirilmiştir.
Maddi olmayan varlıkların hesaplanması yöntemi maddi varlıkların getirisinin fazla kısmını hesaplar ve bu büyüklüğü maddi olmayan varlıklara ilişkin getirinin payını belirlemede kullanılır92.
Maddi olmayan varlıkların değeri bir firmanın maddi varlıklarının benzer maddi varlıklara sahip işletmelerin oluşturduğu sektör ortalamasından daha iyi performans gösterme gücüne eşittir. Maddi olmayan varlıkların değeri, maddi varlıkların getirisi hesaplanarak bu getiriden sektör ortalamasına isabet eden kısmın
89 Acar ve Dalğar, s. 34.
90 M. K. Ercan, M. B. Öztürk ve K. Demirgüneş, s. 131.
91 Thomas A. Stewart, Entelektüel Sermaye Kuruluşların Yeni Zenginliği, Kontent Kitap, İstanbul
düşülmesi sonucu elde edilmektedir. Bu yönteme göre eğer bir işletmenin maddi varlıklarının getirisi sektör ortalamasının üstünde ise bu fazlalığın maddi olmayan varlıklar nedeniyle meydana geldiği kabul edilmekte, fazlalık yoksa işletmede maddi olmayan varlık değerinin olmadığı düşünülmektedir93.
Hesaplanmış maddi olmayan değer yöntemi kullanılarak daha sağlıklı sonuçlar elde edilebilmesi için kullanılan verilerin üç yıllık bir dönemi kapsayacak şekilde ele alınması önerilmekte olup bu yöntemin aşamaları aşağıdaki gibi sıralanabilir94:
Vergi öncesi ortalama karın hesaplanması.
Maddi varlıkların ortalama değerinin hesaplanması.
Varlıkların kazanma gücünün hesaplanması için ortalama karın maddi varlıkların ortalama değerine bölünmesi.
Varlıkların kazanma gücünün sektör ortalamasının hesaplanması.
Varlıkların kazanma gücünün sektör ortalaması ile işletmenin maddi varlıklarının ortalama değerinin çarpılması ile bulunan sonucun işletmenin vergi öncesi ortalama karından çıkartılması. ( Bu değer şirketin ortalama bir şirkete göre varlıklarından ne kadar daha fazla kazandığını gösterir.
Ortalama gelir vergisi oranının hesaplanması ve hesaplanan artık gelirin bu oran ile çarpılması.
Bir önceki aşamada elde edilen değerin net şimdiki değerinin hesaplanması. Hesaplamada iskonto faktörü olarak işletmenin ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti kullanılmaktadır.
Bu aşamalar uygulandıktan sonra elde edilen sonuç, firmanın maddi olmayan varlıklarının değeri olmaktadır.
92 David H. Luthy, Intellectual Capital and its Measurement, 2002, s. 8. 93 Acar ve Dalğar,s. 35.
Bu yöntem denetlenmiş finansal tablolara dayanarak hem sektör içinde hem de sektörler arasında karşılaştırma yapma olanağı sağlar.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BANKALARDA KURUMSAL YÖNETİM-
ENTELEKTÜEL SERMAYE İLİŞKİSİ ve BİR ARAŞTIRMA
Bu bölümde; kurumsal yönetim ve entelektüel sermaye ilişkisi bankacılık sektöründe bir anket çalışmasıyla incelenmektedir.
Şekil 3.1 : Bankalarda Kurumsal Yönetim-Entelektüel Sermaye İlişkisinin Anket Çalışmasıyla İncelenmesi