Emir Siygasının Delaletinin Kullanımı

Mecmûu’l-Fetâvâ¹ adlı eserinde bu görüşü savunmuş, İbn Kayyim Bedâiü’l-Ferâid adlı eserinde onun bu görüşünü takip etmiştir.²

Ve bahsettiğimiz tüm yerlerde, insanların fiillerini yaratma konusunda Kadı Abdülcebbar ile ihtilafa düşenlerin, ayette geçen )ام( nin ismi mevsul mü olduğu yoksa masdar mı bildirdiğini belirlemedeki ihtimamlarını görmekteyiz. Kadı Abdülcebbar ayete farklı bir bakış açısıyla yaklaşmıştır. O da ﴾نولمعت ﴿fiilidir. “ Lafız gelecek anlama delalet etmektedir. Onların gelecekte yapacakları ise henüz mevcut değildir. Bu durumda onların Allah’ın mahluku olması imkansıdır. Çünkü bu mevcut olanların sıfatıdır” demektedir. Kadı Abdülcebbar kendi görüşünün doğruluğunu ispatlamaya çalışmıştır. O ayette geçen ) ile ilgili tatışmalara değinmemiştir. Aksine ام( onun dikkatini ﴾نولمعت ﴿ fiilinin muzari siygasında gelmesi ve bu siyganın gelecek anlama delalet etmesi çekmiştir. Bu ayetle kulların fiillerini Allah’ın yarattığını söyleyenlere cevap vermiştir. Çünkü Allah, onları ve onların ne yaptığını yani gelecekte yapacakları şeyleri yaratmıştır. Ayete bu anlam verildiğinde Allah Teâlâ ma’dûmu yani henüz mevcut olmayan şeyleri yaratmış olur. Bu anlam ve ayette geçen ayetin zamanı birbiriyle çelişik olur.

Ve Kadı Abdülcebbar'ın muzari fiilin delaletini birden fazla yerde kullanmasına ilişkin örneklerle, örneğin bu delaleti, Allah'ın tövbe istediğini ve O'nun iradesinin şerre ve çirkin şeylere ³ vb değil ⁴ hayır ve salaha yönelik olduğunu delillendirmede kullanmasından, onun fiilin zamana delaletine verdiği önemi açıkça göstermektedir. O fiilin geldiği siygada kalmasına büyük bir önem vermiştir. Böylece, kendisine muhalif olanlara onunla cevap vererek savunduğu görüşleri delillendirmiş veya daha önceki örnekte gördüğümüz gibi hasımlarının görüşlerini çürütmüştür. Kadı Abdülcebbar, savunduğu görüşün doğruluğunu ispatlamak için yalnızca muzari fiiline dayanmamış aksine aşağıda ele alacağımız başka delillendirmeler de yapmıştır.

Sibeveyh, emir sıygası için kitabında özel bir başlık ayırmıştır. Onu delaleti bakımından incelememiş aksine onun fiil ile var olduğunu, emirin yapısını, üsluplarını ve )لعفا( ile ) ْلعفيل( şeklinde geldiği iki siygayı incelemiş ve haberin emir kullanımından bahsetmiştir. ¹ Benzerini Müberred el-Müktedab adlı eserinde yapmıştır. Emir ve nehiy için ayrı bir başlık açmış ve emrin iki siygasından bahsetmiştir. Nitekim o gaib için emir lamıyla meczum olur,eğer emredilen kişi muhatab ise emrin sınırına ve tarifine bakılmaksızın mebni olarak gelir² Benzer sözleri İbn Cinnî’de³ ve el-Mufassal eserinde Zemahşerî’de⁴ de görmekteyiz.

İbn Yaîş emri “ Özel bir siyga ile fiilin yapılmasını isteme”⁵ olarak tarif etmiştir.

İbnü’l-Hâcib, nahiv ilminde yazdığı el-Kâfiye adlı eserinde emri “Muhatap failden, fiilin talep edildiği siyga”⁶ olarak tanımlamaktadır. İbn Mâlik emir için açık bir sınır belirlememiş aksine onun zamanından bahsetmiş ve “ Emir her zaman gelecek zaman içindir.. Emirle, ﴾رِذنأف ْمق﴿ ayetinde olduğu gibi henüz meydana gelmemiş bir şeyin husulü talep edilir ya da ﴾اللّ ِقتا يبًّنلا اه يأ اي ﴿ ayetinde olduğu gibi meydana gelmiş bir şeyin devamı istenir ve onun mevcudiyeti gelecekte gerçekleşir. Bunun dışında kalanların benzerliğinden kaçınılır” ⁷demiştir.

Emir fiilinin delaletine gelecek olursak, onu eski belağatçilerde ayrı olduğunu görüyoruz. Zemahşerî “ Eğer emir nedir diye sorarsan, senden başka birinden fiilin yapılmasının talep edilmesi ve buna teşvik etmektir derim”⁸ demektedir. es-Sekkâkî emrin, Arap dilinde üstünlük eseri olarak )لزنيل( , )لاَزِن(, )لزنا( ve )هص( gibi kullanımlardan ibaret olduğunu vurgulamaktadır.⁹ Ancak es-Sekkâkî “ Bu suretler ve emrin diğer suretleri, üstünlük (isti’lâ) amaçlı kullanım için mi belirlenmiştir ? Zahiri durum bunun için belirlendiğini ve bunun hakiki olduğunu göstermektedir. )مقيل(و )مق(

ديز gibi emir ifadeler duyulduğunda, dil imamlarının üzerinde anlaştığı ve delillerin ortaya koyduğu dua, iltimâs, pişmanlık, tehdîd gibi diğer anlamlar geçersiz olur”¹⁰

1 Sibeveyh, a.g.e., C: I, s. 137.

2 el-Müberred, El-Mğktedab, (Tahk: Muhammed Abdülhalık Azime), Alemü’l-Kütüb, Beyrut, C: II, s. 131.

3 İbn Cinni, El-Lüma fi’l-Arabiyyeti, (Tahk: Fâiz Fâris), Dârü’l-Kütübi’s-Sekâfeti, Kuveyt, s. 123.

4 ez-Zemahşerî, El-Mufassal fî Sunati’l-İ’râb, (Tahk: Alî Ebû Melham), Mektebeü’l-Hilâl, Beyrut, 1993, s.339.

5 İbn Yaîş, Şerhu’l-Mufassal, (Takdim: Emil Bedi Yakup), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001, C: IV, s. 289.

6 İbn Hâcib, El-Kâfiye fî İlmi’n-Nahv, (Tahk: Sâlih Abdülazim eş-Şâir), Mektebetü’l-Âdâb, Kahire, 2010, s.46.

7 İbn Mâlik, Şerhu’t-Teshîl, (Tahk: Abdurrahman es-Seyyid ve Muhammed Bedevî), Dâru Hicr li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1990, C: I, s.17.

8 ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, C: I, s.121.

9 es-Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, (Zabt: Naîm Zerzûr), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987, s. 318.

10 es-Sekkâkî, ag.e., s. 318.

Hatîb el-Kazvînî, belağat ilimleriyle ilgili el-Îdâh adlı kitabında bu görüşü takip etmiştir. Ardından emi siygasının fiilin talep edilmesi anlamında dışında kullanıldığı anlamlarını saymaktadır. Bu anlamlar bağlama uygun olarak, ibaha, tehdid, taciz, teshir, ihanet, tesviye, dua, iltimas ve ihtikar gibi anlamlardır.¹

Emrin tanımı, siygası ve alimlere göre taşıyabileceği anlamlarla ilgili bu özet sunumdan sonra, nahiv alimlerinin, emir fiilinin siygası, irabı ve yapısıyla, onun delatinden ve anlamlarından daha çok ilgilendikleri açıkça görülmektedir. Bununla birlikte belağatçiler, emir fiilinin siyaka ve emirle birlikte gelen delillere uygun olarak, asli anlamından başka akla gelen ve taşıyabileceği anlamlarla ilgilenmişlerdir. Kadı Abdülcebbar, Kur’ân’da geçen emirlerin hepsinin haber anlamında olmadığı ve emredilen her şeyin yapılmasının gerekmediği görüşünün doğruluğunu ispatlarken tam da bu noktaya dayanmıştır.

Kadı Abdülcebbar’ın Allah Teâlâ’nın ﴾ َنيِقِداَص ْم تن ك ْنِإ ِء َلّ ؤَه ِءاَمْسَأِب يِنو ئِبْنَأ﴿ayetinde, bu ayetle Allah’ın güç yetirilemeyen şeyleri emrettiği görüşüne delil olarak kullananlara cevap verdiğini görmekteyiz. Nitekim “Ayetin zahiri onların söylediklerine delil olamaz. Çünkü eğer bu emir olsaydı, onların doğru sözlü olmaları şartıyla emir bildirdi. Eğer onların haber verdikleri şeylerde doğru sözlü olduklarında dair bir bilgileri yoksa, sorumluluk onlardan kalkar... Biliyoruz ki bu sorumluluk ve emir değildir. Aksine azarlama ve takrir anlamındadır. Ayet, Allah Teâlâ’nın Hz. Adem’e (a.s) mucizesi olması için isimleri öğreterek Adem’i özel kılmıştır. Allah, meleklere bu özelliğin nübüvveti gerekli kıldığını açıklamak istemiştir. Onları ﴾يِنو ئِبْنَأ﴿ ifadesiyle ikna etmiştir”² demektedir. Kadı Abdülcebbar’ın, bu ayeti delil getirerek Allah’ın güç yetmeyen şeylerle kullarını sorumlu tutacağını delillendirenlere, Allah’ın güç yetmeyecek şeylerle sorumlu tutmayacağına dair görüşünü savunduğunu görüyoruz.

İmam Eş’ârî, bu ayeti aktarmış ve mezhebinin, Allah’ın güç yetmeyen şeylerle kullarını sorumlu tutacağı görüşünü bu ayetle delillendirmiştir. Bu görüş, emir fiilinin,bir şeyin meydana gelmesinin talep edilmesi ve onun yapılması asıl anlamında bırakılmasına dayanmaktadır. Nitekim o “ Güç yetmeyen şeyle sorumlu tutulmanın Kur’ân-ı Kerîm’den delili, Allah Teâlâ’nın meleklere ﴾ َنيِقِداَص ْم تن ك ْنِإ ِء َلّ ؤَه ِءاَمْس َأِب يِنو ئِبْنَأ﴿

1 el-Hatîb el-Kazvînî, El-Îdâh fî Ulûmi’l-Belâğati, (Tahk: Muhammed Abdülmunim Hafâcî), Dârü’l-Cîl, Beyrut, 3.Basım, C: III, s. 81.

2 Kadı Abdülebbar, Müteşâbihu’l-Kur’ân, C: I, s. 152-153.

demesidir. Burada yaratıkların isimleri kastedilmiştir. Melekler ise onların isimleini bilmemekte ve buna güçleri yetmemektedir”¹ demektedir. Bu görüşü Eş’arîlerden İmam Râzî el-Mahsûl adlı eserinde güç yetirilemeyecek emirlerin verilmesinin caiz olduğunu düşünerek takip etmiştir.² Ancak onun tefsirinde “ İnsanlar arasında Allah Teâlâ’nın ﴾ َنيِقِداَص ْم تن ك ْنِإ ِء َلّ ؤَه ِءاَمْسَأِب يِنو ئِبْنَأ﴿ ayetine, güç yetmeyen şeyle sorumlu tutulmanın caizliği konusunda sarılanlar olduğunu görüyoruz. Ancak bu zayıf bir görüştür. Çünkü Allah Teâlâ, melekleri azarlamak için onların mahlukatın ismini saymaktan aciz kalacaklarını bilmesine rağmen haber vermelerini istemiştir. Buna Allah Teâlâ’nın ﴾ َنيِقِداَص ْم تن ك ْنِإ﴿ ifadesi delildir”³ demektedir. Güç yetirilmeyecek şeyle sorumlu tutulmanın caizliği görüşü İmam Gazali’nin⁴ hilafına Eş’ârilerin çoğunluğuna atfedilmiştir.⁵

İmam Mâturîdi’nin bu konudaki görüşüne gelecek olursak, o kulun güç yetirileyecek şeyle sorumlu tutulmayacağını düşünmektedir. ﴾ َنيِقِداَص ْم تن ك ْنِإ ِء َلّ ؤَه ِءاَمْسَأِب يِنو ئِبْنَأ﴿ ayetiyle ilgili “Allah Teâlâ’nın ﴾يِنو ئِبْنَأ﴿ ifadesinde, Allah meleklerin isimleri bilmediğini bilmektedir. Bu durumda onlara bilmedikleri halde bunu emretmesi mümkün değildir. Eğer bununla sorumlu tutulsalardı, bu durumda yalan kaçınılmaz olurdu. Öyleyse bu ifadenin abartıları yüzünden azarlama ve tehdit anlamında olduğu kesinleşmiştir”⁶ demektedir. İmam Mâturidî burada Kadı Abdülcebbar ile ittifak etmiştir. Nitekim Kadı “Ayet burada her ne kadar emir siygasıyla gelse de Allah onların durumlarını bilmekteydi Sözün başlangıcı ayetin, sorumluluk yükleme veya emir anlamında değil azarlama anlamında olduğuna delildir”⁷ demektedir.

Kadı Abdülcebbar görüşünü Allah Teâlâ’nın

ْم هَل اَنْلق هْنَع او ه ن اَم ْنَع اْوتَع اَمَلف﴿ اوُنوُك

َنيِئِساَخ ةَدَرِق

﴾ ayetiyle delillendirmektedir. Nitekim

“Ayette geçen emir bir kaç anlama yönlendirilebilir. Emir, ancak emir veren kişi bahsettiği emirleri irade ettiğinde emir olur. İnsanlar arasında Allah Teâlâ’nın mükellefe, yaratılışta bir halden başka bir hale dönmesini emrettiğini söyleyen kimse

1 Ebû Hasen el-Eş’arî, El-Lüm’a, (Tahk: Hamûde Ğarâbe), Bâbü’l-Kelâm fî’l-İstitâa, s. 113.

2 Fahruddin Râzî, El-Mahsûl, (Tahk: Câbir Feyyâz), Müessetü’r-Risâle, 3. Basım 1997, C: II, s.215.

3 Er-Râzî, Tefsîru’r- Râzî, C: II, s. 398.

4 Bkz: el-Cürcânî, Ref’un-Nikâb an Tenkîhi’ş-Şihâb, (Tahk: Ahmed bin Muhammed es-Serrâh,

Dr.Abdurrahman bin Abdullah el-Cibrin), Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşri Ve’t-Tevzî, Riyad, Suudi Arabistan, 1.Basım, 2004, C: II, s.530.

5 el-Gazâlî, El-Menhûl, (Tahk: Muhammed Hasen Haytû), Dârü’l-Fikr, 3. BAsım, 1998, s.81.

6 el-Mâturîdî, Te’vilâtü Ehli’s-Sünne, C: I, s. 413.

7 Kadı Abdülebbar, Müteşâbihu’l-Kur’ân, C: I, s. 152-153.

yoktur. Ayetin zahirine dayanınca bu doğru olmaz. Ayetteki emirle kastedilen, Allah bunu irade ederek ve onları aşağılık maymunlar kılmıştır ve bu gerçekleşmiştir. Dilin üslubuna göre bu söz böyle anlaşılır. Kaleme yaz dedim ve yazdı demek gibidir.

Aslında bu bir emir değildir”¹ demektedir.

Ancak güç yetirilmeyen şeylerin emredilmesini caiz görenler bu ayeti delilleri arasında aktarmaktadırlar. ² İmam Gazali bu konuda istisnadır. O emir siygasının,

﴿ اوُنوُك َنيِئِساَخ ةَدَرِق

﴾ ayeti gibi güçsüzlüğü gösterme (ta’cîz) anlamında geldiğini düşünmektedir. Bu durumda anla uzaklaştırmadır (ib’âd)” ³ demektedir. Kadı Abdülcebbar ve İmam Gazali’nin Allah Teâlâ’nın ﴾ َنيِئِساَخ ةَدَرِقاوُنوُك﴿ ayetindeki emrin, zahirine ve aslına taşınamayacağı konusunda ittifak ettiğini görmekteyiz.

Kadı Abdülcebbar’ın kullanımalarından nasibin alan diğer emir siygalarına gelecek

olursak )لعفيل( siygasını görürüz. Allah Teâlâ’nın

ِل قَو﴿ ُّقَحْلا ْنِم ْم كِّبَر ْنَمَف َءاش

ْْنِم ْؤيْلف ْنَمَو، َءاش

ْْرُفْكَيْلف

﴾ ayetiyle, bu ayeti küfür ve imanın Allah’ın

emri ve meşietiyle meydana geldiğini söyleyenlere cevap vermiştir. Onlara “ Ayetin zahiri, Allah’ın küfrü emretmesini gerektirmektedir. Ancak bunu hiçkimse söylemez.

Bu durumda onunla kastedilenin tehdit ve azarlama olması kaçınılmazdır”⁴ sözleriyle karşı çıkmaktadır.

İmam Mâturîdî de ayette geçen emir siygasının gerçek anlamda emir değil tehdit ve vaîd anlamına geldiğini zikretmiştir.⁵ Fahreddin Râzî de “ Eğer lafız emir olsaydı,

﴾ْْرُفْكَيْلف َءاش ْنَمَو ،ْْنِم ْؤيْلف َءاش ْنَمَف﴿ gibi Allah onunla ancak tehditi kastetmiş olurdu”⁶ demektedir. Râzî başka bir bölümde , emir siygasının Kur’ân-ı Kerîm’de talep etme anlamında kullanımının çok olmadığını söylemekte ve Ali bin Ebî Talip’ten bu siyganın, tahyîr (seçenek sunma) değil tehdit ve vaîd anlamında kullanıldığını aktarmakatdır.⁷ Kadı Abdülcebbar’ın, Allah’ın küfrü emretmediğine dair kendi görüşünün doğruluğunu göstermek için, emir siygasının anlamlarından birine

1 Kadı Abdülebbar, Müteşâbihu’l-Kur’ân, C: I, s. 372.

2 Abdülkerim bin Ali bin Muhammed en-Nemle, İthâf zevî’l-Besâir bi Şerhi Ravdati’n-Nâzir, Dârü’l-Âsıme, 1996, C: II, s. 196.

3 el-Gazâlî, El-Menhûl, s. 81.

4 Kadı Abdülebbar, Müteşâbihu’l-Kur’ân, C: II, s.546.

5 El-Mâturîdî, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, C: VII, s. 166.

6 Er-Râzî, Tefsîru’r- Râzî, C: XX, s. 223.

7 Er-Râzî, Tefsîru’r- Râzî, C: XXI, s. 459.

dayandığını ve burada kastedilenin tehdit ve azarlama olduğunu söylediğini görüyoruz.

Sunulan örneklerle, Kadı Abdülcebbar’ın emri kullandığı ve kendi görüşünün ve mezhebinin tercihini doğrulamak için, emir siygasının taşıdığı anlamlardan birine dayandığı açıkça görülmektedir. Emir siygasını azarlama veya tehdit anlamına taşımıştır. Bunların hepsi dilin kurallarına ve Arapların dillerini kullanma çerçevelerine uygundur. Kadı Abdülcebabr emir siygasını ayetin geldiği bağlama uygun olan anlama taşırken bunlardan yardım almıştır. Kadı Abdülcebabr’ın, kelimeleri anlamının belirlenmesinde bağlamın öneminin nasıl farkında olduğunu, bunu yaparken dil alimleri ve emir siygasının gelebileceği anlamları sayan ve bu anlamların bağlama uygun olmasını şart koşan belağatçilerle nasıl uyum içinde olduğunu göstermesi açısından bu örnekler oldukça açıktır.¹