Emir-İstek İşlevi: - teklik kişi: Olumlu:

41 Şimdiki Zamanın Rivâyeti:

1. teklik kişi: Olumlu:

1.1.6.3. Emir-İstek İşlevi:

Günümüz Türkiye Türkçesi gramer kitaplarında, tasarlama/dilek kipleri bahsinde emir ve istek iki ayrı başlık altında işlenmektedir. Arapça kökenli olan “emir” sözcüğü, “ 1.Buyruk, komut, talimat, ferman. 2. İstek (Türkçe Sözlük, 2005: 632).” anlamlarına gelmektedir. Dolayısıyla emir, istekten farklı bir anlama sahip değildir. Emir, bir istek çeşiti, tercihidir. Başka bir deyişle şiddetli istektir. Bu düşünceden hareketle günümüz gramer kitaplarında iki ayrı kip kategorisinde işlenen emir ve istek kavramlarının tek başlık altında işlenmesi gerekmektedir. Emir-istek başlığı altında isteğin şekli ve amacı alt başlıklar olarak verilebilir. Aslında “istek” tek başına yeterli bir başlıktır. Kaldı ki “emir”in isteğin en üst derecesi olduğu düşünülürse “istek” ana başlığı altında diğer alt başlıklar verilebilir.

Adlandırılmasından işlevlerine kadar birçok tartışmaya konu olan –(y)A ekinin gerek birinci teklik ve çokluk şekilleri (geleyim/gelelim) hakkında, gerek ikinci, üçüncü teklik ve çokluk (gelesin/gelesiniz/gele/geleler) şekilleri hakkında birçok fikir ortaya atılmıştır:

Korkmaz (2007a: 651), tartışmalı olan -(y)-AyIm, -(y)-AlIm eklerinin yalnız emir değil; aynı zamanda istek eki olduklarını, bu durumun Eski Anadolu Türkçesine uzanan gelişme dönemlerinde de böyle olduğunu ifade eder.

İstek birinci teklik ve çokluk şekillerinin kesin olarak emir kipine ait olduğunu savunanlar da vardır (Ergin, 1993: 307; Ercilasun, 1995: 61).

İbrahim Necmi Dilmen, Tahsin Banguoğlu, Tahir Nejat Gencan, Hikmet Dizdaroğlu, Haydar Ediskun, Kaya Bilgegil, Oya Adalı, Ahmet Topaloğlu gibi dilcilerimiz söz konusu şekillerin isek kipine ait oldukları görüşündedirler (Ercilasun, 1995: 61). Gideyim ve gidelim şekillerinin insanın kendi kendine emir veremeyeceği görüşünden hareketle bu şekillerin istek bildirdiği görüşüne katılmayan Ercilasun (1995: 61) emir bildirdiklerini savunur.

-(y)A ekinin ikinci ve üçüncü teklik-çokluk şekilleri ise (gelesin/gelesiniz/gele/geleler) günümüz Türkiye Türkçesinde etkin olarak neredeyse hiç kullanılmaz.Günlük konuşmalarımızda yapasın-yapasınız / yapa-yapalar gibi şekiller yerine yap-yapın/yapsın-yapsınlar şekillerini tercih ederiz.yap-yap-yapın/yapsın-yapsınlar şekilleri günümüz Türkiye Türkçesi gramerlerinde ikinci, üçüncü teklik-çokluk emir çekiminde karşımıza çıkar. Her ne kadar yapasın-yapasınız/yapa-yapalar şekilleri günümüz gramer kitaplarında istek bahsinde veriliyor olsa da kullanılışta pek rastladığımız şekiller değildir. Gülsevin (2002: 39) konuyla ilgili şunları söyler: “Bizce, Türkiye Türkçesi gramerlerinde “emir” ve “istek” için iki ayrı çekim verilegelmesi, hem şekil, hem de fonksiyonları açısından doğruyu tam yansıtmamaktadır. Şekil açısından bakarsak, otur-asın / otur-a gibi çekimler, yazı dilimizin gerçek istek kiplerini yansıtmamaktadır (Birinci kişi -ayım /-alım zaten tartışmalıdır). Fonksiyon açısından ise, zaten “istek” görevinde, çoğunlukla ve sıklıkla, otur-׎ / otur-un / otur-sun gibi, “emir kipi” başlığıaltında verilegelen ekler kullanılmaktadır.” Günümüz Türkiye Türkçesi gramerlerinde istek ve emir olarak iki ayrı kip bahsi açılmasını doğru bulmayan Gülsevin (2002: 39), isteğin derecesine göre emir, dilek, temenni, dua vs. şekilleri istek başlığı altında incelemiştir. Aynı ek hem emir hem istek hem gereklilik vs. bildirebilir ve bunların farklı işlevler ifade edebilmesi ancak cümledeki diğer kelimelere, kişiler arasındaki hissî ve hiyerarşik ilişkilere, vurgu ve tonlamaya, isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana bağlıdır.

Bu görüşten hareketle –(y)A ekinin kip işlevlerini incelerken emir-istek başlığı altında hareket etmeyi uygun gördük. Örneklerde, köşeli ayraç içinde, söz konusu ekin ilk hissedilen anlamını verdik.

Ekin metnimizde işlevlerine ve kişilere göre örnekleri şunlardır: Emir-İstek:

1. teklik kişi: Olumlu:

· imdi benden siz hidāyet isteŋüz ki size hādḭ ve reh-nemāḭ olayım (11b/12) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· şol kişi ki ben aŋa ṭaʿām vėrdüm imdi benden siz ṭaʿām isteŋüz ki size ṭaʿām vėreyim (11b/13) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· imdi siz benden maġfiret isteŋüz ki size maġfiret ėdeyim (12a/1) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· gerekdür ki her bir baḳara üzre bir nesne vażʿ ėdem ki bu süd çoḳ süddür (38a/9) [Gereklilik yoluyla istek]

Olumsuz:

· ḥaḳḳ teʿālā aŋa nidā ḳıldı ki yā eyyūb seni gördügüŋden ġanḭ ve bay ėtmeyem mi (48b/ 13) [Tercih yoluyla istek]

2. teklik kişi: Olumlu:

· ʿamr bin e’l-ʿāṣ mevti ve ḳatında eyitdi ḳaçan beni defn ėdesin6 ṭopraġum üzerine ṣu ṭamzurasın (25a/17) [Rica yoluyla istek]

· caʿfere ḫaber gönderüb bu maḳūle güft ü gū ėdermişsün imdi gel mübāreze ḳıl emr ki göresin dėdi (21a/7) [Emir yoluyla istek]

· eger ḳanḳısı ḳazur ve ḳanġısı ḳazımaz bilmek dileseŋ aŋa ḳuş yilegin ṣoḳasın her ḳanġısı rḭşeyi ḳazursa şaʿrı ol ḳazur (41b/17) [Tavsiye yoluyla istek]

· allāh teʿālā saŋa iẓhār-ı dḭni ḫayırlu ve mübārek eyleyüb müselmānları perākende ve perḭşān ėder olmayasın ki taḥḳḭḳ-i günāh ve ẕünūb dilleri aḫras ve güng ėder (14b/13) [Tavsiye yoluyla istek]

· baʿżı kütüb-i ḫavāṣṣda eydür ḳaçan dileseŋ ki evden siŋekler bir yėre cemʿ olalar öküz ödini alub ev içre ṣaçasın (77b/7) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· cemḭʿsini muḥkem dögüb ve issi ṣuyıla ġams ėdüb ıṣlayasın ve anuŋ ile birẕevni laṭḥ ėdüb elüŋile ovasın (33b/11-12) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ve bir gün bir gice ḳoyasın ṭura bir günden ṣoŋra boyasın ol at edhem ve siyāh ola (33b/ 12) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· eger tāze ḳōz ḳabuġını alub mersḭn yapraġıyıla ve demür ve vesaḫile bişirüb birẕevne ṭılā ėdesin andan ṣoŋra cesedini yuyasın rengi müteġayyir olub altı aya degin boyası gitmeye (33b/15) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· anuŋ üzerine yazub ẓālimüŋ üzerine remy ėdesin7 yāḫūd menziline defn ėdesin ol ev ḫarāb ola (23b/9) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḳaçan ʿaceb görmek isteseŋ bir destḭyi alasın daḫı boġazına degin yėre gömesin (37a/12) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ādemüŋ yanmış ḳılını gül yaġıyıla ıṣlayub ezesin ve penbeye alub vecaʿı olan ḳulaġa ṭamzurasın8aġrısını gidere (4b/11) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· böyle ʿilāc tedbḭrde fesād olmaḳlıḳdur belki tertḭb-i mezbūr üzre istiʿmāl eyleyesin ki dermān ve ʿilāc ola (8a/15) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḥaḳḳ teʿālā senüŋile bir insānuŋ arasını cemʿ ėtmek dileseŋ ... felān dėyesin be-dürüstḭ ḥaḳḳ teʿālā ol żāyiʿ olmışı redd ve murād eyledügüŋ kişi ile seni cemʿ ėde (11b/3) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· eger ḳanḳısı ḳazur ve ḳanġısı ḳazımaz bilmek dileseŋ aŋa ḳuş yilegin ṣoḳasın her ḳanġısı rḭşeyi ḳazursa şaʿrı ol ḳazur (41b/17) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· saŋa vācib ve lāzibdür ki celb-i lisān ve ḳalb-i insāndan ḫavf ve hirās ėdüb ḳorḳasın yāḫūd dūstıŋuŋ ṣadāḳat ve yārlıġına meyl ėdesin yāḫūd şaḳḭḳ ve münāfıḳuŋ şaḳḳāḳ ve nifāḳından emḭn olasın (13b/6) [Gereklilik yoluyla istek]

Olumsuz:

· ben bunı ḳabūl ėtmezem ḥattā ḳızımuŋ mihr ve ṣıdāḳı içün yüz ḫarābe żayʿa vėrmeyesin dėdi (42a/17) [Tavsiye yoluyla istek]

3. teklik kişi: Olumlu:

· ḫuṭṭāf merāresini içmek aḳ ḳılı ḳara eyler ammā içen kişi evvelā aġzını süd ile ṭoldurub içe ki dişlerini ḳarartmaya (63b/2) [Tavsiye yoluyla istek]

· yumurda pāk pişdükden ṣoŋra ol ḳılıc ile yumurdayı iki pāre keseler nıṣfını er ve nıṣfını ʿavrat yėye bi-iẕni’l-lāh teʿālā baġı ḥall ola (71a/3-4) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḳaçan ki nıṣf-ı leyl ola peyġambere ve āline yetmiş kerre ṣalāvat getürüb āyāt-ı mezbūreyi yetmiş kerre tilāvet ve ḳırāʾat ėde (72a/9) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· andan ṣoŋra ṣaġ eliyile ol keḥlden her bir gözine üçer mḭl sürme çeke evvel merrede ṣıyāmdan ve kelāmdan ve keḥlden eyitdügi gibi yetmiş kerre ėde (72a/10) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· bu ʿameli ėtmek dilese deryā-yı ṣedefden lüʾlüʾ ġılāfı olan ṣāf ve sālim ṣedefi alub levḥ düze (94b/3) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḳaçan ki zeyt-i ʿatḭḳ içre ṭabḫ olına ki muḥkem pişe ve ol zeytile dāʾü’ṧ-ṧaʿleb yaġlansa dāʾü’ṧ-ṧaʿlebi gidere (73b/13) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḳaçan kelb ādeme ḳarşu gelüb ursa ol kişi aŋa mültefit olub arżda otura ol kelb dönüb gide (123a/3) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· dişiye ʿāşıḳ ise dişi ḳatıruŋ marāġasında imtirāġ ėde yaʿnḭ ḳatıruŋ yuvalanduġı yėrde yuvalana (34b/10) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· eger bir gebe ʿavrat erkek mi veyā ḳız mı ḥāmildür bilmek dileseŋ bir biti ṭutub bir ādemüŋ keffi içine ḳoyub üzerine ḥāmil ʿavrat südini ṣaġa (118b/10) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

83 Olumsuz:

· imdi ʿāḳıl ve dānāya sezā ve lāyıḳ olan budur ki maḫlūḳātdan bir şeyʾ ḫōrve ḥaḳḭr görmeye ve ḥażret-i ṣāniʿüŋ maṣnūʿātına taʿarruż ve dāḫil ėtmeye (68a/17) [Gereklilik yoluyla istek]

· aŋa yeşil ṣırçadan sürme-dān ėde ve gice ile saḥḳ ėde ki aŋa güneş ṭoḳınmaya (72a/6) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

1. çokluk kişi: Olumlu:

· tedbḭr budur ki ādeme ḫalf ve yemḭn eyleyelüm ki ḳaṭʿā anı incitmeyevüz (69b/6) [Gereklilik yoluyla istek]

· bir maḥallde ki bir ṭāʾife sükūt-ı kelām üzre tafḍḭl eyledi ve müteāḫḫirūn kelām-ı sükūt üzre tercḭḥ eylediler imdi tafḍḭl-i beyān ėdelüm (12b/8) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· arslan ayuya eyitdi sen ve ben bu ādemi yėyelüm9(69b/4) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· taḥḳḭḳ-i sḭr ü şebʿān olub ṭoyalum (69b/5) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· ayu daḫı arslana dėdi ki ḳaçan bize açlıḳ ʿavdet ėde ne işleyelüm (69b/5) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· ḫınzḭr arslana eyitdi benümle mübāreze eyle senüŋile ceng ve neberd ėdelüm (21a/10) [Teklif-öneri yoluyla istek]

· kendüsi ol arżı zirāʿat eylemez ve ferāġat daḫı ėtmez ki bir zirāʿat ėder kişiye ol yėri icāreye vėrevüz ve taḥḳḭḳ yėre żarar müretteb oldı taʿṭḭli sebebi ile arżuŋ fesādından ḫavf ėderüz (19b/7) [Tavsiye yoluyla istek]

Olumsuz:

· tedbḭr budur ki ādeme ḫalf ve yemḭn eyleyelüm ki ḳaṭʿā anı incitmeyevüz (69b/6) [Uyarı yoluyla istek]

· ayu daḫı arslana dėdi ki ḳaçan bize açlıḳ ʿavdet ėde ne işleyelüm (69b/5) [Tavsiyede yoluyla istek]

2. çokluk kişi: Olumlu:

· mālik eyitdi bu āhūyı kebāb eyleŋüz ve puḫte olmadın anı maṣṣ ėdüb ṣorıŋuz şāyed kim siz anuŋıla teskḭn-i ʿaṭaş ėdüb müntefiʿ olasız emri üzre ʿāmil oldılar (62a/2) [Emir yoluyla istek]

· bu ṭaġda iki dürrāc var idi anlara iltifāt ėdüb benüm içün bunuŋ üzerine siz ikiŋüz şāhidler olasız ki bu kimesne beni ẓulmen ḳatl eyledi (72b/11) [Rica yoluyla istek]

· baʿde ḳabrüm dāʾiresinde cüzv-i rubūʿ ḳurb eti üleşdürildügi ḳadar ṭurasız tā ki size istḭnās ėdem ve taŋrımuŋ rüsline ne ile mürācaʿat ḳılduġıma naẓar ḳılam (25b/1) [Rica yoluyla istek]

Olumsuz: Örneği yoktur.

85 3. çokluk kişi:

Olumlu:

· emr eyledi ki ʿacūzı ve ḳızını ata bindürüb kendüye getüreler (38b/2) [Emir yoluyla istek]

· eger bir yėre yapışduġında anı düşürmek dileseler üzerine ṭuzlu su ṣaçalar fi’l-ḥāl suḳūṭ ėde (103b/8) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· arba unını şarābıla ḫamḭr ėdüb kebg olduġı mekāna ḳoyalar ki gelüb yėdüklerinde mest bḭ-ḫūd olurlar (117b/6) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· nisyānı ġālib olan kimesneye ḥimār iligini içüreler nāfiʿdür (53b/15) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ibn-i ʿabbās eydür ḳaçan bir ḥāmil ʿavrata veledi ʿusr vėrse bu duʿāyı aŋa yazalar sühūletile vażʿ-ı ḥaml ėde (37b/7) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· evde bir çuḳur ḳazalar içine diflā varaḳını yaʿnḭ aġu aġacı yapraġını ilḳāʾėdeler berāġḭṧ cümleten ol çuḳura gelüb düşeler (39b/11-12) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· budlarına ve gögsine vāfir ṣarmısaḳ ve biber ve eczā-yı ḥārre ḳoyub ḳaynadalar (50a/13) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· ḳara ṭavuḳ yumurdasını alub pāk ve naẓḭf ėdeler daḫı bir ḳılıcuŋ iki yüzine işbu ḥurūfı yazalar (71a/3) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· yumurdayı ṣuya bıraġub ve ḳaynadub ve içine ṭuz yāḫūd sirke yāḫūd kemmūn ḳoyalar anı bu ḥālle yėmek maġasa ve cemḭʿ evcāʿ-ı baṭına nefʿ vėrür (51a/8) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· bir kimesneyi ḳuduz kelb ıṣırsa anuŋ yüzini ẕübābdan örteler ki eẕā ėtmeye (77a/15) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· yumurda pāk pişdükden ṣoŋra ol ḳılıc ile yumurdayı iki pāre keseler nıṣfını er ve nıṣfını ʿavrat yėye (71a/4) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

· bebirüŋ ödi göze ʿārıż olan beyāżı izāle ėder üç gün günde üç kerre göze keḥl ėdüb sürme gibi çekeler (32b/6) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

Olumsuz:

· ṣaḥḭḥ budur ki ol beled-i ʿāmmdur her yėr beledde yılanı ḳatl ėtmeyeler ṣıçramayınca (63a/1) [Emir yoluyla istek]

· hüdhüdüŋ ṣaġ ḳanadı kemügini alub uyur kişinüŋ başı altına ḳosalar uyḫudan zāʾil olmaya ḥattā ol dişi ve kemügi başı altından almayalar (3a/2) [Tavsiyede gereklilik yoluyla istek]

1.1.6.4. Zarf-fiil İşlevi Yalnız Ekle Oluşanlar:

· anuŋ delügi üzre ṣoġandan ve helyūndan ḳoyalar bunlaruŋ rāyiḥasını ḥiss ėdüb ṭaşra çıḳar ol vaḳt ṣayd ėdeler (66a/17)

· anuŋ ödini benefşe yaġıyıla şaḳḭḳa içün muḫālifi ṭarafından ḳulaġa ṭamzuralar nefʿ vėre (83b/1)

· feresüŋ dört ṭırnaġı üzre ṭarden ve ʿaksen bunı yazalar nāfiʿ ola (115a/12)

· ibn-i sḭnā eydür ḫaylüŋ ve devābbuŋ maġalı içün yaʿnḭ ḳarnında olan derd içün mücerrebdür ki ibn-i ādemüŋ bevli ile balçıḳ yoġırub atuŋ ḳarnına ve fūʾadına ve ülpine bulaşduralar (115a/15)

· şeyḫ raḥmetu’l-lāh eydür anuŋ merāresini ödini dḭvāne olan ata isʿāṭ ėtseler yaʿnḭ burnına ḳoyalar cünūnı zāʾil ola (49b/9)

· mücerrebdür yaʿnḭ at sanclanmasını ve ḳarnı aġrıması içün tecrübe olınmışdur ki atuŋ dört ḥāfiri üzre yazalar defʿ ola (114a/1)

· hem-çünān mücerrebdür bir kāġıda yazub feres-i maḫlūduŋ boynına aṣalar ḫuldı zāʾil ola nüsḫa budur (115a/3)

· işbu āyāt-ı kerḭmeyi bir menzilden ve būstāndan ẕübāb ḥaşerāt gitmek içün muḥarrem ayında bir kāġıda yazub ṣuyını evüŋ dört bucaġına ṣaçub būstānda defn ėdesin ẕübāb ve ḥaşerātdan emḭn ve selḭm olasın (77b/15)

· ḫınzḭr daḫı arslana eyitdi eger sen baŋa mübāreze ėtmeyesin sibāʿa sen benden ḫavf eyledüŋ dėrem (21a/13)

Cümle İçindeki Diğer Unsurlarla Birlikte Oluşanlar eger F.-(y)A+Kişi Eki:

· ėy benüm ḳullarum eger sizüŋ evvel ve āḫiriŋüz ve ins ü cannıŋuz taḳvā ve perhḭz üzre olasız benüm pādişāhlıġıma taḳvāŋuz ziyādelik vėrmez (12a/2)

· eger anuŋ ziblini cerāḥāte uralar ḳanını ḳaṭʿ ėde (104b/11)

· eger verem üzre ḳoyalar veremi gidere vecaʿını sākin ḳıla (115b/11)

· nimsüŋ ṣaġ gözini ḥummā-yı rubʿı olan kettān bėzi içre ḳoyub boynına aṣa ḳosa ḥummā-yı rubʿdan ḳurtula eger ṣol gözin aṣalar ḥummā ʿavdet ėde (126b/12)

· eger baḳar ödin enār ṣuyıyıla ḳulaġa ṭamzuralar10nefʿ vėre (36b/12)

· eger anuŋ ziblini ḥimāra yėdüreler fevt ola (104b/15)

· eger anuŋ beynisinden bir dirhem içeler şikemde olan oġlanı isḳāṭ ėdüb vilādeti āsān ola (26b/11)

· eger cümleŋüz fısḳ ve fücūr üzre olasız fücūrıŋuz benüm mülküme naḳṣ ve ḳuṣūr vėrmez (12a/3)

· ėy benüm ḳullarum eger siz bir yėrde ṭurub benden bir nesne isteyesiz ben her insānuŋ mesʾeletini vėrüb ḥācetini ḳażāʾ ėderdüm (12a/4)

· eger ṣol ḳulaġına gire ṣol eliyile ṣaġ ḫāyesini imsāk ėde bürġūṧ serḭʿan ḫurūc ėde bu tecrübe olınub böyle olmışdur (40a/6)

· dilkü yaġını eridüb ḳulaġa ṭamzursalar aġrısın gidere ve eger nıḳrise ṭılā ėdeler vecaʿı zāʾil ola (45b/3)

· eger maḥmūm anuŋıla buḫūrlana şifā bula (91b/3)

· ve eger kedi ḳanından insān içe ṭāʾife-i nisā anı seveler (90b/8)

· ėy benüm ḳullarum eger siz bir yėrde ṭurub benden bir nesne isteyesiz ben her insānuŋ mesʾeletini vėrüb ḥācetini ḳażāʾ ėderdüm (12a/5)

ḳaçan/ ḳaçan ki F.-(y)A+Kişi Eki:

· ḳaçan ruṭūbet ve lḭnet iḥsās eyleye münbasiṭ olur eger ṣalābet ve ḫuşūnet iḥsās eyleye münḳabıż olur (52b/14)

· āḫir-i demde ʿadāvet ve ḫuṣūmetde mücāhide ėtmegile ḳaçan fırṣat göre (8a/8)

· ol bir cānvercükdür ḳaçan insān aŋa yapışa mühre-i ḫaraza gibi cemʿ olub bir yėre gelür (93a/4)

· ḳaçan āsmān bārān yaġdura cümle ṣedefler aġızların açarlar (93b/17)

· ḳaçan ki ḳolından ḥall ėdüb çöze ḳażḭbi ḳıvāmdan sākin ola (74b/17)

· peyġamber ʿam buyurdı ḳaçan kim siz ḫurūs āvāzını işidesiz ḥaḳḳ teʿālānuŋ fażlından isteŋüz ki ol ḫurūs melegi görür ṣayḥa ḳılur (76a/17)

· ḳaçan nehḭḳ-ı ḥimārı işidesiz şeyṭāndan allāh teʿālāya taʿavvüẕ eyleŋüz ki ol ḥimār şeyṭānı görür (76b/1)

her kim/kim F.-(y)A+Kişi Eki:

· ḳuruyub saḥḳ olınub çerāġa ṭılā olınsa her kim ol çerāġı yaḳa bḭ-iḫtiyār żarṭ ėdüb yellene (88a/1)

· bu üslūb üzre her-bār kim züvvār geleler anlaruŋ ʿadedince ġurāb ṣayḥa ėder (106a/12)

90 1.1.7. Eksiz (׎)

Tablo 15: Eksiz (׎) Kişilere Göre Çekimi

Osmanlı Türkçesinde Timurtaş'ın emir başlığında verdiği ekler, 2. ve 3. teklik-çokluk kişi ekleri şeklindedir. (Timurtaş, 2005: 59)

-(y)A bahsinde yaptığımız açıklama ve nedenlerden dolayı günümüz Türkiye Türkçesi gramerlerindeki gibi ayrı bir emir bahsi açmayı gerekli görmedik. Eksiz başlığı altında verdiğimiz örnekler sadece emir işlevi değil dilek-istek, gereklilik, tavsiye vs. gibi işlevleride taşımaktadır. Bir önceki bahiste de belirtildiği gibi bu şekiller tarafımızca isteğin dereceleri olarak kabul edilmiştir.

Metnimizde eksiz olarak tespit edilen örnekler işlevlerine göre şöyledir: 1.1.7.1. Emir-İstek İşlevleri:

· pes yaḥyā ʿam senüŋ pend ve nuṣḥuŋı istemezem baŋa ādem oġlanından ḫaber vėr dėdi (7b/11) [Emir yoluyla istek]

· ebḭ dāʾvud üzerine dāḫil oldum ṣaġ yanında ḳımaṭr var idi yaʿnḭ kitāb ḳoyacaḳ dolab var idi baŋa dėdi fetḥeyle ʿacḭb göresin (84a/9) [Emir yoluyla istek]

· bu ḫaber ibn-i hübeyreye ėrişdüginde ol daḫı caʿfere ḫaber gönderüb bu maḳūle güft ü gū ėdermişsün imdi gel mübāreze ḳıl emr ki göresin dėdi (21a/7) [Emir yoluyla istek]

· anı söyletdi ki anuŋ ʿaḳlı ve lisānı ḳandadur göre eyitdi yā temḭm eger senüŋ bahāne ve ʿöẕrüŋ varsa beyāna getür (14b/9) [Emir yoluyla istek]

Teklik Çokluk

1. kişi --- ---

2. kişi - In,-Un -InIz,-UnUz

· nūḥ nebḭ ʿam işle dėdi pes iblḭs ʿaliyeü’l-laʿne arslanı ve ḳurdı ve ḳaplanı ve çaḳalı ve kelbi ve dilküyi ve ḫurūsı boġazlayub ḳanlarını bāġuŋ kökine dökdi (20a/14) [Emir yoluyla istek]

· āḫir-i leyl oldı vālidesi ḳızına eyitdi öri ṭur inegi ṣaġ ḳız daḫı ḳalḳub baḳarayı ḥāfil buldı (38a/15) [Emir yoluyla istek]

· pes bir şaḫṣ gelüb benüm berāberüme ṭurub saŋa oḳuduġum şeyʾi yaz dėyüb baŋa inşād eyledi (21b/5) [Emir yoluyla istek]

· ebū ʿubeyd ol böcegi terk ėdüb döndürmeŋüz ola ki anuŋ teveccühi sebebi ile baŋa ḫayr gele dėdi (68b/5) [Emir yoluyla istek]

· yoldan çıḳanıŋuzı ekl ėdüb yėr zinhār mesācidde ʿāmme-i cemāʿatden ayru ve ırak olmaŋuz ve egri yola gitmeŋüz (14a/14) [Emir yoluyla istek]

· pes mehdḭ ol şaḫṣa eyitdi ḳızuŋı buŋa yigirmi biŋ aḳçe mihrle tezvḭc eyle on biŋ aḳçe ʿaybı içün ve on biŋḳızuŋ mihri içün olsun (25b/16) [Tavsiye yolu ile istek]

· ol ʿavrat melike bir kitāb vėrüb ėy şāh bu kitāba naẓar eyle benüm emrümden vācib olan nesneyi ıṣlāḥ ėdince ve ben istiʿāẕe ėderem (19a/10) [Tavsiye yolu ile istek]

· imām eyitdi yā ġulām bu ḫatuna ʿaselden bir maraṭ ʿasel vėr ve her maraṭ yüz yigirmi rıṭldur (22a/8) [Tavsiye yolu ile istek]

· ḥasan-ı baṣrḭ ḳaçan bunı tilāvet ėtse eydürdi ki yā ādem oġlanı fiʿliŋden inṣāf eyle ve ḥaḳḳ teʿālā senüŋ nefsiŋe ḥasḭbdür kifāyet ėder (7b/7) [Tavsiye yolu ile istek]

· imdi bu bābdan bizüm ʿulemādan naḳl ėtdügimüz nesneye iʿtimād eyle be-dürüstḭ ol aṣḥāb beyninde aŋa iḥtiyāc-ı ʿaẓḭm olan ḳabḭldendür (24b/8) [Tavsiyede gereklilik yolu ile istek]

· baḳara bir ḳaṭre süd vėrmedi pes vālidesi ḳızına eyitdi ṣabr eyle (38a/13) [Tavsiyede gereklilik yolu ile istek]

· yaḥyā peyġambere ʿam eyitdi işbu kelimātı söyle ki bu şāt-ı vaḥşḭ yüsrile ṭoġura (92b/7) [Tavsiyede gereklilik yolu ile istek]

· bir recül ḥażret-i resūlu’l-lāhṣallā’l-lāhu ʿaleyhi vesselleme gelüb eyitdi yā resūlu’l-lāh beni yüklet ve bindür (24a/2) [Rica yoluyla istek]

· yılan ile cedel ėderken yılan ʿḭsāya eyitdi yā rūḥu’l-lāh bu kişiye eyit ki beni terk ėtmez ise anı urub pāre pāre eylerem (62a/17) [Rica yoluyla istek]

· ḥaḳḳ teʿālā aŋa nidā ḳıldı ki yā eyyūb seni gördügüŋden ġanḭ ve bay ėtmeyem mi eyyūb belḭ ġanḭ ḳıl dėdi (48b/14) [Rica yoluyla istek]

· yā nebḭu’l-lāh eger diler iseŋ ki bāġuŋ ser-sebz ve nāżir ola beni ḳov ki anda yedi şeyʾ ẕebḥ ėdem (20a/13) [Rica yoluyla istek]

· yā kelimetu’l-lāh ḥaḳḳ teʿālādan dile ki beni ḫalāṣ ėde (37b/4) [Yalvarma yolu ile istek]

· ḫınzḭr arslana eyitdi benümle mübāreze eyle senüŋile ceng ve neberd ėdelüm (21a/10) [Teklif yoluyla istek]

Belgede Tercüme-i Aynü’l-Hayat’ta şekil ve zaman ekleri (giriş-inceleme-metin-dizinler), 2. cilt (sayfa 88-104)