Birleşik Yapılarda Kullanılan Şart İşlevi:

Birleşik yapılarda kullanılan şart işlevi, kip eki almış bir fiile getirilen i- cevheri fiiline – sA eki getirilerek sağlanır. Bulunduğu cümlede, asıl cümlenin tamamlayıcısı olarak görev yapar. Şart bildiren birleşik yapıların metnimizdeki örnekleri şunlardır:

Geniş Zamanın Şartı:

“Geniş bir zaman kesiminde gerçekleşen oluş ve kılışları şarta bağlayan (Korkmaz, 2007: 771)” birleşik yapıdır.

68

· bu ẕikr olınandan ṣuya ḳarışdurub bedenini ovudursa sibaʿ ve vaḥş aŋa yaḳın olmaya (17b/7)

· ḥammāmuŋ mecrāsına ḳosaŋ ol ṣudan her kim ġusl ėdüb yunursa inʿāẓ ėde (74b/9)

· pādişāhımuz sellemehu’l-lāh bizüm üzerimize dāʾim ve ṧābit ve ber-ḳarār olursa vėreyim dėdi (42b/1)

· burnına dökse ol kişinüŋ ṣaçı aġarmaya ve ḳuvveti sāḳıṭ olmaya ve anuŋ semʿ ve baṣarı bāḳḭ ola ʿömri çoḳ olursa (43a/16)

· ibn-i ḥātim eyitdi bu ḥaḳḳuŋ yūnusa inʿām ve iḥsānındandur dėnilürse allāh teʿālā yūnusüzerine yaḳṭḭnden ġayrı nesneyi bitürmedi (28a/12)

· ḥattā sen aŋa ṣedā yāḫūd fayād dėrsen erkege taḫṣḭṣ ėdersin (41a/14)

· diledügüŋ kişinüŋ girüb çıḳduġı ḳapusı altına defn eyleseŋ muḥabbetinden ve ʿaṭfdan ve ḳabūlden her ne dilerseŋ bāliġ olub aŋa ėrişesin (129a/10)

· deve ḳuşınuŋ emr-i ʿacḭbindendür ki ebeden ṣu içmez içerse ʿabaşan içer ṣusuzlıġından degüldür (125a/12)

· bu kişiye eyit ki beni terk ėtmez ise anı urub pāre pāre eylerem (62b/1)

· eger anuŋ ziblinden bir ʿavrat ıṣlayub içse ḥāmil olmasına yardım ėde ʿāḳar daḫı olursa (32a/4)

· her bidʿat ḍalāletdür ve size iṭāʿat ve ṭāʿat ėtmek lāzımdur ʿabd-ı ḥabeşḭ daḫı olursa (25a/8)

· eger dilkü ḳanı bir mekāna ṭılā olınsa anda ḳıl bite kel daḫı olursa (45a/9)

· baraṣa ṭılā eyleseŋ baraṣı ḳalʿ ėdüb yėrinden ḳopara eski baraṣ daḫı olursa (54a/7)

69

· anuŋ iki gözlerin götürüb ṣuya girse ġarḳ olmaya ṣuda yüzmek bilmez ise daḫı (123b/1)

Görülen/Bilinen Geçmiş Zamanın Şartı:

Gerçekleştiği anlatıcı tarafından görülen, şahit olunan ya da kesin olarak bilinen oluş ve kılışları şarta bağlar. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

· ḳurbaġa dilini uyur ʿavratuŋ üzerine taʿlḭḳ ėtseler her ne ʿamel ėtdiyise uyḫusı içinde ḫaber vėre (97b/ 15)

· işbu āyātı pāk ġazāl raḳḳı üzre yazub nisādan ve recülden uyur kişinüŋ gögsi üzre ḳosa ol kişi her ne işledi ise ḫaber vėre (109b/ 8)

· bir kimesneyi hevāmmdan bir nesne ṣoḳduġı yėre andan taḳṭḭr olınub ṣaġından ṣoḳdı ise ṣol gözine ve ṣol ṭarafından ṣoḳdı ise ṣaġ gözine üç mḭl iktiḥāl ėdeler (51a/14)

· şükr şol ḫudāya ki şibli ferāmūş ėtmedi eger şibl anı unutdı ise (51b/6)

· vaḳtā kim ibn-i hübeyreyi muḥāṣara ḳıldı ise ibn-i hübeyre nisā ṭāʾifesi gibi kendü üzerine ḫandaḳ ėder dėdi (21a /5)

Duyulan/Farkına Varılan Geçmiş Zamanın Şartı:

Başkasından duyulan, bizzat şahit olunmayan veya sonradan fark edilen, öğrenilen oluş ve kılışları şarta bağlayan bir biçimdir. Metinde bir örneği bulunmaktadır: · ibl ḥayvānāt-ı ʿacḭbedendür egerçi keṧret-i rüʾyetinden nās gözlerinden anuŋ

ʿacḭbi düşmiş ise (22a/16)

Gelecek Zamanın Şartı:

Henüz geçekleşmemiş, gelecekte gerçekleşecek bir oluş ve kılışı şarta bağlayan yapıdır. Metinde bir örneği vardır:

70

· şol kimesnenüŋ ḳatında ki ehl-i fażldan ṣudūrını bilmeye niʿmet-i ḫudāya şükr ve sipās ḳaṣd ėdüb iftiḥār-ı nās ėtmeyecek olur ise (10b/7)

1.1.6. -(y)A

Tablo 14: -(y)A Ekinin Kişilere Göre Çekimi

Osmanlı Türkçesinde iltizami eki (Timurtaş, 2005: 145) olarak adlandırılan ek Eski Türkiye Türkçesinde hem zaman hem de kip eki olarak kullanılmıştır. Bergamalı Kadri (2002: 14), –(y)A ekini gelecek zaman bahsinde işlemiştir. Aynı zamanda, emir bahsinde bileyim, bilelüm gibi şekillerin emir olduğunu ifade ettikten sonra, emir şeklinin anlam kayması yoluyla aynı zamanda “niyet” bildirdiğini açıklar. (Bergamalı, 2002: 21)

Timurtaş (2005: 145)ise “iltizamî (istek, gereklilik, optatif)” olarak adlandırdığı ekin bugün istek kipi eki olduğunu söyledikten sonra, bu ekin anlam bakımından gelecek ve şimdiki zamanla ilgisi olmadığını, kullanılış tarzına göre bazen geniş ve gelecek zaman manası taşıyabildiği görüşündedir.

Eski Türkiye Türkçesinde gelecek, geniş, şimdiki zaman işlevinde kullanılabilen ekin aynı zamanda istek işlevinde de yaygın olarak kullanıldığını ifade eden Gülsevin (2007: 102) Eski Türkiye Türkçesi metinlerinde bu ekin gelecek zaman işlevini belirlemenin oldukça güç olduğunu söyler.

Günümüz Türkiye Türkçesinde “istek kipi” başlığı altında verilen bu ek, işlevleri bakımından diğer eklerde olduğu gibi tarihi süreç içerisinde çeşitlilik gösterir. Gerek Eski Türkçe, gerekse Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi döneminde birbirinden ayrılmalarında güçlük çekilen birçok işleve sahiptir. Bu noktada Gülsevin (2002: 36), fiil çekiminde görevli eklerin işlevlerini tam anlamıyla tespit etmenin

Teklik Çokluk

1. kişi - AyIm, -AyIn -AlIm;-AvUz

2. kişi -AsIn -AsInIz

71

oldukça güç olduğunu ifade eder ve ekler: “Özellikle vurgu ve tonlama bazı eklere fonksiyon yüklemede son derece etkili olur. Özellikle sadece yazılı metinlerle takip edebildiğimiz bir dönemdeki fiil çekimi eklerinin fonksiyonlarını belirlemek, vurgu ve tonlamadan yararlanılmadığı için oldukça güçtür (Gülsevin, 2002: 36).”

-(y)A ekini “İstek Kipi” başlığında alan Korkmaz (2007a: 648), ekin fiile istek, niyet, arzu kavramları veren bir bir tasarlama kip eki olduğu açıklamasını yapmıştır. Korkmaz (2007a: 648), istek kipini kuran 1. şahıs teklik ve çokluk çekimlerinde aynı köklerden gelen iki değişik ek durumunda olduğunu söyler. 1. şahıs teklik ve çokluk çekimlerindeki -(y)-AyIm, -(y)-AlIm eklerinin Eski Türkçedeki -AyIn, -AlIm eklerinin devamı olduğunu belirtir. Eski Türkçede bu ek, hem emir hem istek gösterme gibi iki farklı işlevde kullanılmıştır. (Gabain, 2007: 79)

Korkmaz (2007a: 649), Türkiye Türkçesinde istek kipi için kullanılan ikinci bir ek olarak -(y)-A ekini alır. Bu ek aslında, Eski ve Orta Türkçedeki gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik, dilek kipleri için kullanılan -gA ekinin g- ön sesinin, 13. yüzyıldan başlayarak eriyip kaybolması ile ortaya çıkmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde de daha belirgin bir görev dallanmasına uğrayan -A eki, yavaş yavaş gelecek zaman, gereklilik, istek ve emir göstermede yoğunlaşmıştır. (Korkmaz, 2007a:649)

Korkmaz (2007a: 652), diğer eklerde olduğu gibi asıl işlevi istek-emir olan -(y)A ekinin de temel işlevi dışında bazen gereklilik, yeterlik, yetersizlik, emir, rica, tahmin, kabullenme, alkış ve kargışa kayan ya da geniş ve gelecek zaman işlevlerinde de kullanıldığını ifade eder.

-(y)A eki günümüz Türkiye Türkçesinde; Emir-İstek İşlevinde:

· Bırak beni, döneyim yurduma. (Yalvarma yoluyla istek) · Haydi sinemaya gidelim. (Teklif yoluyla istek)

· Kediyi besleyeyim.(Karar verme/gereklilik yoluyla istek) · İnanayım mı? (Doğrulatma, onaylatma yoluyla istek) · Bahtın açık ola (olsun)(Dua yoluyla istek)

72

· Şunu bilelim ki Tanrı kullarını affedicidir. (Gereklilik yoluyla istek) · Sevinelim mi üzülelim bilemedik. (Tercih yoluyla istek)

· İş olmayınca ne yapa? (yapsın) (Yeterlilik/yetersizlik yoluyla)

· Bu suyu üç gün sabah-akşam içesin. (iç; içmelisin)(Tavsiye yoluyla gereklilik) Gelecek Zaman İşlevinde:

· Sıkılmadan atayımmış...Kuzum niçin atayım? (atacağım) (Korkmaz, 2007a: 662) Geniş Zaman İşlevinde:

· Eh gün ola (olur) devran döner. (Korkmaz, 2007a: 662)

Yukarıda verdiğimiz örnekleri, -(y)A ekinin günümüz Türkiye Türkçesindeki işlev ve kullanımları konumuz dışında olduğu için kısıtlı tutmayı tercih ettik. Söz konusu ekin emir-istek işlevlerine de değineceğimiz bu bahiste “emir-istek”in alt işlevleri olarak aldığımız gereklilik, tavsiyede gereklilik vb. ifadeler Gülsevin’e (2002: 39) aittir.

Ekin metnimizde işlevlerine ve kişilere göre örnekleri şunlardır: 1.1.6.1. Geniş Zaman İşlevi

1. teklik kişi: