Emese, Álmos ve Tuğrul Kuşu

Macarların bir diğer köken efsanesi daha belirgin totemik izler taşımaktadır. Bu efsanede Árpád hanedanlığının kurucusu Árpád’ın babası Álmos’un doğumu öncesinde annesi Emese’nin rüyasında gördüğü bir tuğrul kuşu önemli bir figürdür. Emese ve Tuğrul efsanesi iki farklı Macar tarihi kayıtlarında yer almaktadır. Bunlardan ilki Anonymus’un yazdığı Gesta Hungarorum’da ve daha sonra Chronicon Pictum’da ele alınmıştır. Efsane Macarların kraliyet ailesini totemik bir kökene bağlamakta³¹¹ ve Simon Kézai da Álmos’un tuğrul soyundan geldiğini ifade ederken³¹² Engel Pal bu teorinin, hanedanlığın kurucusu Árpád olmasından dolayı gerçeklikten çok uzak olduğunu savunmaktadır.³¹³

Efsanede, Álmos’un annesinin adı Emese olarak geçmekte ve Emese kelimesinin Ural kökenli emä “anne” kelimesinden geldiği ileri sürülmektedir.³¹⁴ Álmos’un babasının adı ise Gesta’da Ügyek, Chronicon Pictum’da ise Ügyek’in oğlu Előd olarak geçmektedir. Kristó Gyula ve Makk Ferenc bu isimlerin aslında Anonymus tarafından oluşturulduğunu ve Ügyek’in Macarca “ügy (kutsal), Előd’ün ise ős (ata) kelimelerinden geldiğini belirtmektedirler.³¹⁵ Efsanede geçen kadın atanın adının anne, erkek atanın adının ata ya da kutsal olması ve asıl atanın ise bir kartal ya da doğan olmasından dolayı bu hikâye ya bir ulus ya da bir totem kökeni miti olarak sınıflandırılabilir.³¹⁶ Anonymus, Álmos’un ise doğumunun rüyada ön görüldüğü ve álom kelimesinin Macarcada rüya

310 Kézai, Gesta Hungarorum, 13-17.

311 Róna-Tas, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, 425, 426; Gyula, Hungarian History in the Ninth Century, 164, 165.

312 Kézai, Gesta Hungarorum, 81.

313 Pal, Realm of St. Stephen, 19.

314 Gyula, Hungarian History in the Ninth Century, 164,165; Roger, Anonymous and Master Roger, 13, dipnot 4.

315 Gyula ve Makk, Az Árpád-házi uralkodók, 9.

316 Géza Róheim, Hungarian and Vogul Mythology (Seattle; London: University of Washington Press, 1954), 6, http://archive.org/details/hungarianvogulmy0000rohe.

69

anlamına geldiği için bu adla anıldığı bilgisini vermekteyken aslında bu ismin Türkçe al- kelimesi ve -mış ekinin birleşiminden yani alınmış, getirilmiş kelimesinden geldiğini ileri sürülmektedir.³¹⁷

Totemik bir köken efsanesinin yanı sıra Simon Kézai Álmos’un Avrupa Hun İmparatorluğu hakanı Attila’nın da sancağı olan tuğrul sancağını taşıdığını bildirirken³¹⁸ Chronicon Pictum’da da Előd’ün, Álmos’un, Árpád’ın ve torunu Taksony’nin kuş simgeli kalkan taşıyan tasvirleri sunulmaktadır.³¹⁹

Kuş figürleri geleneksel Türk inanç sistemi içerisinde de önemli bir yer edinmiştir.

Reşideddin, yirmi dört oğuz boyunun her birinin ongunu olduğunu bildirip bunlardan altı tanesini kuş ismi olarak vermiş,³²⁰ Ebul Gazi ise Oğuzların yirmi dört boyunun birer kuş ongunu olduğunu bildirip hepsini eserinde belirtmiştir.³²¹ Şato Türkleri hakanı Li-Ko-yung’un da Çin kayıtlarında bir kartal yuvasında doğduğu yazılmıştır.³²² Emese’nin rüyasına benzer bir efsane de Kırgızlarda tespit edilmiştir. Bu efsaneye göre, Kırgız atalarından birinin eşi gece uyurken bir rüya görmüş. Bu rüyada çadıra bir doğan gelmiş ve yatağın etrafında uçarak dolaşmış ve her nasıl olduysa kadın gebe kalmış. Bu Kırgız kabilesinin reislerinin hepsi bu soydan gelmiştir.³²³

Emese efsanesinde dikkat çeken bir diğer nokta ise sel motifidir. Buna göre: Tuğrul kuşunu gördükten sonra rahminden bir sel boşandı ve kendi topraklarına değil de başka topraklara yayıldı. Bu yüzden onun rahminden şanlı krallar doğacak ama kendi

317 Gyula, Hungarian History in the Ninth Century, 166.

318 Kézai, Gesta Hungarorum, 43.

319 Bak ve Veszpémi, The Illuminated Chronicle, n. 153, 154, 169, 174, 272, 295;

“Chronicon Pictum”, 21,23,29,33,36, erişim 17 Ocak 2020, https://web.archive.org/web/20120304111134/http://konyv-e.hu/pdf/Chronica_Picta.pdf.

320 Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı - Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili (İstanbul: Enderun Kitabevi, 1982), 50-52.

321 Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terakime ’Türklerin Soy Kütüğü, çev. Muharrem Ergin, 1001 Temel Eser 33 (Tercüman, t.y.), 48-52.

322 Ögel, Türk Mitolojisi, 2014, 1:637,638.

323 Ögel, 1:646,647.

70

topraklarında çoğalmayacaklardı. Benzeri bir motif, Herodot tarafından Kiros’un doğumu ile ilgili efsanede verilmektedir. Bu efsaneye göre, Med kralı Astyages kızı ile ilgili iki rüya görmüştür. Bu rüyalardan ilkinde Pers kralı ile evlendirdiği kızının rahminden sel, ikincisinde ise şarap boşanıp ilki tüm krallığı ikincisi ise tüm Asya’yı kaplamış ve kahinler bunu doğacak erkek çocuğun tüm kıtaya hükmedeceği şeklinde yorumlamışlardır. Esrinde birçok farklı kaynağın izleri olduğu bilinen Anonymus’un, sel motifi konusunda Kiros efsanesinden etkilendiği düşünülürken, bunun orijinal bir Macar miti olduğu da ileri sürülmüştür.³²⁴

Gesta Hungarorum’da Emese efsanesi şu şekilde aktarılmaktadır:

Hz. Isa’nın doğumunun 819. yılında, daha önce bahsettiğimiz gibi, İskitlerin en asil prensi olan Kral Magog’un soyu Ügek, Dentumoger’de Prens Eunedubelian’ın kızı, daha sonra kendisinden Álmos adında bir oğlu doğacak olan Emese’yi eş olarak aldı. Ama ilahi bir olaydan dolayı ona Álmos adı verildi, çünkü annesi hamile iken ilahi bir görü ona rüyasında kendisine gelip onu hamile bırakan ve rahminden bir sel boşanacağını ve soyundan krallar üreyeceğini ancak bu kralların kendi topraklarında çoğalmayacağını bildiren bir tür doğan olarak göründü. Rüyaya Macarcada álom dendiği için ve doğumu rüyada ön görüldüğü için kendisine Álmos adı verildi. Ya da kutsal anlamında Álmos dendi çünkü soyundan kutsal krallar ve dükler üredi.³²⁵

Chronicum Pictum’da ise şu şekilde anlatılmaktadır:

Hz. İsa’nın doğumundan 677 yıl sonra ve Macarların Kralı Attila’nın ölümünden 404 yıl sonra, (Bizans) İmparator III. Constantinus ve Papa

324 Róheim, Hungarian and Vogul Mythology, 4,5.

325 Roger, Anonymous and Master Roger, 13-15.

71

Zachary döneminde Roma tarihi yıllıklarında yazıldığı gibi, Macarlar İskit diyarından ikinci defa ayrıldı. Bu şu şekilde meydana geldi; İskit diyarında Ügyek’in oğlu Előd’ün Eunodbilia’dan bir oğlu oldu ve adına Álmos dendi.

Çünkü annesi gebeyken rüyasında şahine benzeyen bir kuşun ona doğru uçtuğunu ve rahminden bir sel boşandığını ve kendi topraklarından başka topraklara yayıldığını gördü. Ve şanlı kralların kendi rahminden geleceği ön görüldü. Dilimizde rüyaya álom dendiği için ve doğumu rüyada ön görüldüğü için kendisine Álmos adı verildi…³²⁶