Görevden azl edilmenin çeşitli sebepleri olabilirdi. Babıâli lüzum gördüğü zaman bir zatın uhdesinden kapı kethüdalığını alır ve vazifesini başka birine verirdi. 1863’ten önce kapı kethüdaları taşra yöneticisinin yer değişikliği esnasında, azl edilmiyor ama görevinden ayrılmak durumunda kalıyordu. Ya da kapı kethüdasının başka göreve atanmasıyla üzerindeki görevler başka münasip olanlara veriliyordu. Meselâ vüzerâ kapı kethüdalarından Ömer Faiz Efendi’nin İzmir mal müdürlüğüne atanması sonucu üzerinde bulunan kapı kethüdalıklarının “münasiblerine verilmesi tabi‘iyyeti maslahattan” görünmüştü387.
Bunlar doğal şeylerdi, azl edilme ise bir suçu ya da kabahati görüldüğü zaman memurluktan da men edilmeyi gerektirirdi. Mesela, töhmet altındaki, meyve ve kantar rüsûmu müstelzimi Saib Efendi, gerçekleştirdiği suç nedeniyle Meclis-i Muhasebe-i Maliye azalığıyla kapı kethüdalığı memuriyetlerinden azl edilmişti. Bu kişinin üzerindeki Aydın, Musul, Vidin, Sayda ve Konya eyaletleri kapı kethüdalıkları da böylece başka münasiplerine verilmişti388.
Bazen de görevini iyi yapmayan kapı kethüdasının taşra yöneticisi azl edilmesini istese de, merkezce böyle bir hallin uygun olmayacağına karar verilerek kapı kethüdaları görevini iyi yapmaları hususunda uyarılırdı. Mesela Biga mutasarrıfı görevini iyi yapmayan kapı kethüdası dâhiliye kalemi ser-halifesi Naşid Efendi’nin görevinden alınmasını istemişti. Ancak Naşid Efendi’nin emektarlardan ve şâyân-ı itibar olmasından dolayı değiştirilmeye uygun düşmeyeceğinden, işlerin vaktiyle güzel bir şekilde görülmesi de istenildiğinden bütün işlerine bundan sonra daha çok dikkat etmesi için onun sözlü olarak tembih edilmesi uygun görülmüştü389. Adana valisinden sadaret müsteşarına gönderilen yazıda kapı kethüdası Şevket Beyden memnun olmadığından dolayı değiştirilmesini istemişti. Ancak sadaret müsteşarı verdiği cevapta Şevket Bey’in “pek
hidmet ve me’mûriyetin dahi emsâline nisbetle rütbe-i mezkûreye tahammül ve kabiliyeti bedîhî bulunduğundan muvâfık irade için müsaade isteniyor” (İ.DH. nr.39853, Lefi: Şerif Abdullah Paşa’nın takriri, Tarihsiz).
385 BOA, İ.DH, nr.39853, 10 Za 1283 / 16 Mart 1867.
386 BOA, İ.DH, nr.39853, Lefi: Şerif Abdullah Paşa’nın takriri, Tarihsiz.
387 BOA, İ.DH, nr.31887, 24 M 1278/ 1 Ağustos 1861.
388 BOA, İ.DH, nr.5500, 12 N 1261/ 12 Eylül 1845.
69
eskîdât-ı müntesib olarak hürmet-i aliyyelerini doğrusu sair işlerine takdim etmekde olduğu Bâbıâlice meşhud olarak ve kendüsü cümlenin sevdiği zât olarak ol-cihetle olmayacağına binaen” diyerek, bundan sonra valinin işlerine bir kat daha gayretle çalışıp özen göstermesi hususunda kendisine gerekli uyarılar, tembihler yapılacaktı. Ayrıca kapı kethüdasının işleri iyi görmesi için kendisine başka kapı kethüdalığı da verilmeyecekti390. İşkodra mutasarrıfının kapı kethüdalık hizmetinde olan Halid Efendi’nin Hazine-i Hassa Komisyonu Meclisi azası olması yüzünden önemli ve aciliyeti olan işlerle mutasarrıfın maruzatının hızlı bir şekilde takdimi ve cevaplarının vaktiyle meydana gelip ulaştırılmasında yeterli olamamaktaydı. Mevkiden ötürü bu çeşit önemli ve acil işlerden olan maruzatının cevaplarının vaktiyle meydana gelmesi ve ulaşması, ayrıca arkası aranacak işleri zamanında idare etmesi maslahat gereği olan bir durumdu. Bu durum birkaç defa kendisine bildirilip ihtar edilmişse de bir fayda sağlanamamıştı. Bu ise işlerin gecikmesine sebep olarak sadaretin de rızasına aykırı olacağından kapı kethüdalık hizmetinin Amedi-i Divan-ı Hümâyûn odası memurlarından Kudret Beyefendi’ye verilmesini istemiş ve bu istek merkezden de onaylanmıştı391. Niş Mutasarrıfı Besim Paşa da görevini iyi yapmayan kapı kethüdası Nuri Bey’in yerine vüzerâ kapı kethüdalarından Yusuf Cemil Efendi’nin getirilmesini istemişti. Nuri Bey’in kapı kethüdalık hizmetini yürütmekte iktidarsızlığı ve bu mevkiin nazik mevkilerden olmasından dolayı; ayrıca Dersaadet’le olan işlerinin hızlı bir şekilde görülmesi gerektiğinden bu istek merkezce kabul edilerek Yusuf Cemil Efendi kapı kethüdalığına atandı. Bu arada Nuri Bey’in işini yaparken gereken ikdam ve gayreti gösterdiği, ancak yaşlı olduğu da hatırlatılmıştı392. Sivas Eyaleti mutasarrıfı Abbas Paşa kapı kethüdalık hizmetinde bulunan İzzet Bey’den hoşnut değildi. Çünkü İzzet Bey, önceden Balıkesir’de paşanın memuriyeti sırasında kapı kethüdalık işini yani evrak işlerini layıkıyla idare edememişti. Bu durum kendisi tarafından çoğu kere soruşturulmuş ve bazı sebeplerden İzzet Bey’e güveni de kalmamıştı. Bundan dolayı Meclis-i Vâlâ Tahrirat Odası memurlarından ve rütbe-i saniye ashabından Veysel Sırrı Efendi’nin, eskiden beri tanıdığı ve güvendiği biri olduğundan, bu memuriyete tayiniyle işlerine sekte ve eksiklik gelmeyeceğinden bu görevin ona verilmesini istemişti393. Vize muhassılı Arif Paşa da aynı dertten sıkıntılıdır. Onun kapı kethüdası Yusuf Aziz Efendi de, paşanın işlerini zamanında idare edemeyip geciktirmekteydi.
390 BOA, A.MKT.MHM., nr.29/49, 28 R 1267.
391 BOA, İ.DH., nr.25692, Lef 1: İşkodra mutasarrıfının tezkeresi, 25 S 1274/ 15 Ekim 1857.
392 BOA, İ.DH, nr.15432, Lef 1: Niş Mutasarrıfı Besim Paşa’nın Tahriratı ve Aynı Belge, Lef 2.
70
Dolayısıyla onun değiştirilerek yerine münasip birinin atanmasını istemişti394. Onun bu isteği merkezce de onaylanarak kapı kethüdalığına Keşşaf Efendi atandı.
Kapı kethüdaları zaten zamanla kalemlerde tecrübe kazanan kişilere verildiği için emeklilikleri gelmiş kişiler bu görevi yapardı. Genelde vefatlarına kadar kapı kethüdaları işlerini yapmaktaydı.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, kapı kethüdaları atamalarında rica ve isteğe önem verildiği kadar, merkezdeki devlet erkânının itibarına ve aldıkları maaş karşılığı geçimlerini sağlayıp sağlayamadığına bakılarak bir değerlendirme yapılmaktaydı. Merkezi dairelerde itibarlı bir yere sahip emektar ve yaşlı kapı kethüdalarını işleri iyi idare edememe yüzünden değiştirilme istekleri olması durumunda ise devlet, kapı kethüdalarına destek çıkarak onları işlerini iyi idare etme hususunda genelde sözlü olarak uyarmıştı.
71