Düşünme becerileri “temel işlemler, problem çözme, karar verme, eleştirel düşünme ve yaratıcı düşünme” olmak üzere aşamalı bir biçimde ele alınmaktadır. Temel işlemler; neden sonuç ilişkilerini, benzetmeleri ve ilişkileri belirleme, sınıflandırma ve nitelikleri belirleme olarak ele alınmaktadır. Problem çözme kısaca; tanımlanmış bir zorluğun üstesinden gelme, zorlukla ilgili bilinenleri birleştirme, zorlukla ilgili toplanması gereken veriyi belirleme, çözümler üretme, üretilen çözümleri sınama, problemlerin daha basit ifade edilişlerini arama becerilerini içermektedir. Karar verme ise, konuyla ilgili bilgileri birleştirme, seçenekleri kıyaslama, gereksinim duyulan bilgiyi belirleme ve nihayet seçenekler içinde en uygununu belirleme becerilerinden oluşmaktadır (Serefoğlu ve Akbıyık, 2006). Düşünme becerilerinden biri olan eleştirel düşünme ise; sıradan, olağan düşünceden daha farklıdır (Uçan ve diğer., 2008: 18-19).
Eleştirel düşünme becerileri, bireylerin hem kendi hem çevrelerindeki diğer insanların düşüncelerini ve fikirlerini anlama ve sunma yeteneğini daha iyi
kullanmak için gerçekleştirilen etkin, düzenli ve işlevsel bir süreç olarak tanımlanabilir (Kökdemir, 2003: 45).
Eleştirel düşünme becerilerinin sınıflanmasında farklı yaklaşımlar vardır. Düşünmeyi bir alana indirgenemeyecek kadar karmaşık bir süreç olarak gören kimi bilim adamları, düşünme becerilerini farklı düzeylerdeki düşünsel süreçler altında toplamışlardır. Sözü edilen düşünsel süreçler eleştirel düşünme, sorun çözme, okuduğunu anlama, yazma, bilimsel düşünme ve yaratıcı düşünme olarak tanımlanmış ve her bir düşünsel sürecin gözlenebilir becerileri tanımlanmıştır. Örneğin, önyargı ve tutarlılığı değerlendirme, birinci el ve ikinci el kaynakları ayırt etme, çıkarsamaları ve nedenlerini değerlendirme, tartışmanın eksik taraflarını ve açıklamalardaki belirsizlikleri görme, tanımlamaların yeterliliğini ve sonuçların uygunluğunu ölçme eleştirel düşünme sürecinin gözlenebilir becerileri olarak tanımlanmıştır (Özden, 1999).
Paul (1985, 1988), Facione (1990), Paul ve Elder (2005) gibi kuramcılar eleştirel düşünmeyi, bilişsel becerilerin, kendine özgü bir birleşimi olmasından çok bilgi, beceri ve tutumların bir bütünü olarak tanımlamaktadır. Eleştirel düşünmenin içerisinde bilgiyi anlamayı, ön görüşleri, duyuşsal yetileri ve içeriğin temelindeki becerileri görmek mümkündür.
Eleştirel düşünme becerilerine yönelik yapılan çalışmalar incelendiğinde, bunlardan ilk ve en kapsamlı çalışmanın Ennis’e (1991) ait olduğu söylenebilir. Ennis, eleştirel düşünme becerilerini on iki madde olarak özetlemiştir. Daha sonra Fisher, Ennis tarafından geliştirilen düşünme becerilerine yönelik on iki maddenin daha iyi anlaşılması için her bir maddenin yanına bir soru eklemiştir. Bu on iki madde ve her maddeye yönelik sorular aşağıdaki gibidir (Fisher, 1995, 68-69) (Akt: Tümkaya ve Aybek, 2008: 387).
1. Bir ifadenin anlamını kavrama (ifade anlamlı mı?)
2. Usa vurmada herhangi bir belirsizlik olup olmadığını yargılama (ifade
3. İfadelerin birbirleriyle çelişkili olup olmadığını yargılama (ifade tutarlı
mı?)
4. Mutlaka bir sonuca ulaşıp ulaşmadığını yargılama (ifade mantıklı mı?) 5. Bir ifadenin yeterince kesin olup olmadığını yargılama (ifade kesin mi?) 6. Bir ifadenin herhangi bir ilkeyi kullanıp kullanmadığını yargılama (ifade
bir kuralı izliyor mu?)
7. Bir gözleme dayalı olan ifadenin güvenilir olup olmadığını yargılama
(ifade tam mı?)
8. Bir ifadenin tümevarımcı bir sonucu garantileyip garantilemediğini
yargılama (ifade savunulabilir mi?)
9. Bir problemin tanımlanıp tanımlanmadığını yargılama (ifade ilişkili mi?) 10. Bir ifadenin sayıltıya dayalı olup olmadığını yargılama (ifade doğru
olarak kabul edilebilir mi?)
11. Bir tanımın yeterli olup olmadığını yargılama (ifade yeterince
tanımlanmış mı?)
12. Bir ifadenin otoriteler tarafından doğru olarak kabul edilip edilmeyeceğini
yargılama (ifade doğru mu?)
Fisher (1995)’ a göre yukarıda verilen sorular özellikle bireylerin analiz yapmaya ilişkin sözcükleri tanıması bakımından önemlidir. “Ayırt etme”, “kanıt”, “yorum”, “görüş” gibi analitik sözcükler daha kesin düşünmemizi sağlar (Akt: Tümkaya ve Aybek, 2008:388).
Jonassen (2000: 27)’ dan Özdemir, (2005)’ in alıntısına göre eleştirel düşünme üç temel beceri ile açıklanır: değerlendirme, analiz etme ve ilişki kurma. Değerlendirme, ölçüm sonuçlarının belirli ölçütlerle karşılaştırılması sonucunda ulaşılan değer yargılarını içerir. Bu süreçte birey değerlendirme yapacağı konuya ilişkin ölçütleri bulabilmeli ve bunları değerlendirme yapmak üzere uygulayabilmelidir. Eleştirel düşünme becerilerinden değerlendirme bir bilginin güvenirliğini, kullanılabilirliğini, konu ve problemle olan ilişkisinin gücünü belirleyebilme, bilgileri önem derecelerine göre sıralayabilme, mantık yürütme sürecinde ortaya çıkan hataları, yalanları ve zayıflıkları ortaya çıkarabilme ile sav ve
tezleri sınayarak doğruluklarını kanıtlayabilme yetenekleridir. Analiz etme becerisi, bir bütünü oluşturan parçaları belirleyebilmeyi ve bunlar arasındaki ilişkiyi tanımlayabilme olarak betimlenmektedir. Bu beceri bireylerde düşüncelerin ve bilgilerin nasıl düzenlendiğini anlamaya yardımcı olur. Analiz becerisi bireylerin bir şeyin düzenlenme şablonlarını fark etme, nesneleri ortak özelliklerine göre sınıflandırabilme, hipotez, sav ve kişisel inançları tanımlayabilme, bir bilgi yığınının ana fikrini tanımlayabilme ve ana fikri yan fikirlerden ayırabilme, düzenlenmiş bilgideki ardışıklığı ve hiyerarşiyi bulabilme gücü ve yeteneğidir. İlişki kurma, analizi yapılan bütünler arasındaki ilişkiyi tanımlama ve belirleme yeteneğidir. İlişki kurma, nesneler ve olaylar arasındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koyabilme, genellemelerden çıkarımlar yapabilme (tümdengelim), verilerden genellemeler yapabilme (tümevarım), olaylar ve nesneler arasında bulunan sebep sonuç ilişkilerini tanımlayabilme ve bunların muhtemel sonuçlarını tahmin edebilme yeteneğidir.
Eleştirel düşünebilme ve etkili kararlar alabilme, eğitimli bir bireyin sahip olması gereken bilişsel becerilerdir (NCEE, 1988). Eleştirel düşünme bilgi üretimini hareket ettiren motor olarak değerlendirilmektedir. Demokratik bir toplumda bireylerin eleştirel düşünme becerilerine sahip olmaları, eleştirel düşünme ve karar verme becerilerini karşılaştıkları karmaşık sosyal problemlerin çözümünde kullanmaları çok önemlidir (Seferoğlu ve Akbıyık, 2006: 194). Bu şekilde olaylara farklı yönlerden bakabilme, özgür düşünce yapısı geliştirme, karar verme stratejilerini güçlendirerek problemlere doğru ve kalıcı çözümler getirebilirler.
Eleştirel düşünme becerisinin gelişimini etkileyen faktörler arasında eğitim, yaş, akademik alan, akademik başarı, sosyoekonomik düzey, bilimsel ve sosyal etkinliklere katılma, anne-baba eğitim düzeyi ile anne-baba mesleği sayılmaktadır (Öztürk ve Ulusoy, 2008:17).