Ekonomik Faktörler

Afet yönetiminin belli alanlarında başarılı olunabilmesinde ekonomik kaynaklara ihtiyaç duyulmakta ve buna bağlı olarak ekonomik faktörlerin rolü dikkate alınmalıdır. Chou ve Wu (2014) tarafından yapılan Kentsel Toplumda Gelişmiş Afet Direncinin Başarı Fak-törleri çalışmasında Ekonomik Faktörler, afete dirençli bir topluluk için interaktif ağ ya-pısında değerlendirilmiştir. Afet yönetiminde başarılı bilgi paylaşımı için gerekli faktör-ler, Pathirage ve diğerleri (2014), Seneviratne ve diğerleri (2011) ve Seneviratne ve di-ğerleri’nin (2010) yaptıkları çalışmada tespit edilmiştir. Ozceylan ve Coskun (2008) ta-rafından yapılan çalışmada ise tespit edilen başarı faktörleri, bir Ulusal Acil Durum Yö-netimi Modeli olarak önerilmiştir. Afet yöYö-netimine ilişkin belli alanlarda yapılan bu ça-lışmalar dikkate alındığında başarılı bir afet yönetimi için Ekonomik Faktörlerin büyük bir rolü olduğu söylenebilir.

Gelişmekte olan ülkelerde kaynaklar yetersiz olduğundan dolayı, afetler genellikle eko-nomik açıdan gerilemeye neden olur. Hükümetler, ülkenin sanayisi ve bireyler, mevcut kaynakları, gelişmek yerine afetlerin meydana getirdiği yıkımları gidermek için kullanır-lar. Kaynakların bu yıkımları gidermek için kullanılması ise ekonomik yaşamda kesintiye neden olduğu için ülkede vergi gelirleri, ihracat ve üretimde azalma meydana gelir (İlgen, 1995: 91). Gelişmiş ülkelerde ise afet için kullanılacak olan kaynaklar, meydana gelebi-lecek zararları azaltmaya yönelik kullanıldığından dolayı gelişmişlik seviyesinin, afetlere karşı hazırlık olmak ile doğru orantılı olduğu söylenebilir. Afetler için finansal olarak tedbirlerin alınması ve önlem almak için yapılan ekonomik yatırımlar, afetin etkisini azal-tabilmektedir. Afetlerden sonra meydana gelen can kayıpları ve ekonomik kayıplar düşü-nüldüğünde, afetler meydana gelmeden önce yapılacak ekonomik yatırımların bu tür ka-yıpları oldukça azalttığı söylenebilir. Bu bağlamda olası bir afeti en az zarar ile atlatma-mızı sağlayan başarılı bir Afet Yönetimi için Ekonomik Faktörler aşağıda gösterilmekte-dir;

Ekonomik Planlama (Pathirage ve diğerleri, 2014: 13; Seneviratne ve diğerleri, 2011; Seneviratne ve diğerleri, 2010): Ekonomik planlama, bir toplumdaki malların ve

50

2014: 12). Mali güvenlik/teminat önlemleri ve lojistik merkezleri ve sığınaklar için de finansal tedbir amacıyla ekonomik planlama faaliyetleri yapılabilmektedir (Zhou, Huang ve Zhang, 2011: 245). Bu planlamaların yapılması, bir afet meydana geldiğinde afet anında ilk tepkinin hızlı bir şekilde verilebilmesi ve afetten sonra gerekli olan diğer acil yardım operasyonlarının daha sistematik bir şekilde yapılabilmesi için büyük önem teşkil etmektedir. Ekonomik Planlamalar, bütçe içerisinde harcanan Acil Kurtarma ve Kriz Yö-netimi (ERCM)’ne ilişkin yüzdeleri de kapsamalıdır (Ozceylan ve Coskun, 2008: 379). Bir afet organizasyonu veya diğer kurum ve kuruluşların, yıllık bütçeleri içinde Acil Kur-tarma ve Kriz Yönetimi’ne ayırdıkları oranın fazla olması ile afet meydana geldikten sonra sebep olduğu etkilerin daha kısa süre içerisinde giderilmesi sağlanabilecektir. Ni-tekim afetler meydana gelmeden önce zararlarının azaltılması için yapılması gereken ça-lışmalarla birlikte öngörülemeyen veya engel olunamayan zararlara karşı iyileştirici ted-birlerin alınması da gerekmektedir.

Afet Önleme Kaynaklarının Dağıtımı (Chou ve Wu, 2014: 664): Afet önleme

kaynakla-rının dağıtımı, afetlere hazırlıklı olabilmek için gereken fonlar, vergiler, reassürans, kre-diler gibi finans sisteminde sınırlı bir şekilde yer alan mali kaynakların kontrollü ve planlı bir şekilde dağıtımını içermektedir. Ayrıca afetlerin sebep olabileceği zararların en aza indirebilmesi için doğal kaynakların (gereken toprak, su, kentsel arazi gibi) ve yapısal kaynakların (yapılı çevre, tüm ekipmanlar ve altyapı gibi) (Orhan, 2010: 70) kontrolünü ve eğitim, teknolojik hazırlık gibi faaliyetlerin yürütülmesini sağlayacak olan bütün kay-nakların ekonomik olarak planlanması da kaynak planlanması ve dağıtımına dahil edile-bilmektedir.

Doğal Afet Öncesi Finansal Araçlar (Yavuz ve Dikmen, 2015: 311): Afet öncesi

finan-sal araçlar; afet rezerv fonu, afet sigortası, afet tahvilleri ve olağanüstü durum kredilerin-den oluşmaktadır ve afetin nekredilerin-den olduğu zararların karşılanması için önemlidir. Afet ön-cesinde fon sağlayan araçlar etkilerini kısa vadede acil müdahale, orta vadede iyileştirme ve toparlanma, uzun vadede ise yeniden yapılandırma ile göstermektedir (Yavuz ve Dikmen, 2015: 311-314). Olası bir afete karşı bölge halkının yaptırmış olduğu sigorta, afetin meydana getirebileceği zarara karşı hafifletici bir önlem niteliğindedir (Seneviratne ve diğerleri, 2011). Örneğin; ülkemizde bir “sigorta havuzu” olarak değerlendirilen Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK) tarafından, Zorunlu Deprem Sigortası ile deprem ve

51

depremlerden kaynaklanan yangın, infilak, yer kayması ve tsunami risklerine karşı böl-gede bulunan konut sahiplerine maddi bir güvence sağlanmaktadır (DASK, 2015: 11). Bu bağlamda, afet önleme kaynaklarının dağıtımından faklı olarak afetlerden sonra oluşabi-lecek zararların tazminine yönelik önlemler de alınmaktadır.

Afet Kurtarma Planlaması için Yeterli Mali Destek (Chow, 2000: 81): Başarılı bir Afet

Kurtarma Planlaması başlatmanın en büyük engeli maliyetlerin çok yüksek olması ve he-men bir yatırım getirisi sağlamamasından dolayı Afet Kurtarma Planlamasının geliştiril-mesi ve sürdürülgeliştiril-mesi ile ilgili maliyetlerdir (Chow, 2000: 81). Afet Kurtarma Planlama-sının başarılı olması için bu tür planlama programlarının ilk adımı, normalde gerekli olan büyük miktardaki fonlamanın yeterli tutarda elde edilmesidir (Rosenthal ve Sheiniuk, 1993: 13).

Yeniden Yapılandırma Fonları (Ismail ve diğerleri, 2014: 123; Ophiyandri ve diğerleri, 2013: 242): Her projede olduğu gibi afet sonrası yeniden yapılandırma projelerinde de

fon ihtiyacının belirlenmesi oldukça önemlidir. Afet sonrası konutların yeniden yapılan-dırılması bağlamında, harcanabilecek para miktarı, teslim edilecek olan konutun türü ve afetten etkilenen halka ne ölçüde yardım edebileceği belirlenmelidir. Bu sebeple hükü-metlerin yeniden yapılandırma projelerini finanse etmek için yenilikçi bir yol tasarlaması gerekmektedir (Ophiyandri ve diğerleri, 2013: 245).

Afetin Etkisini Azaltan Yatırımlar (Pathirage ve diğerleri, 2014: 13): Konut yatırımları,

altyapı yatırımları, eğitim yatırımları, ulaştırma yatırımları, tarım yatırımları, idari yatı-rımlar, turizm sektörü yatırımları ve tarihi ve kültürel yapıların onarımlarına yönelik ya-tırımlar gibi faaliyetler bu kategoriye girebilmektedir (Erkan, 2010: 134-135). Bir afet sonrasında, bu ve benzeri türde yatırımların yapılması ile afetin neden olduğu etkilerin nispeten azaltılması sağlanabilecektir.

Yardımcı Ekonomik Çevre (Ophiyandri ve diğerleri, 2013: 242): Boer’den (2002) akt.

Andersen (2003: 67) göre hükümetler, risk maruziyetini yönetmek, kamu güvenliğini ve sağlık standartlarını korumak, ekonomik altyapıyı oluşturmak ve eğitim ve entelektüel sermayeye yatırım yapmak gibi önemli opsiyonların oluşturulmasına yardımcı olan elve-rişli bir ekonomik ortamın kurulmasını destekleyebilirler.

52

Ekonomik Gelişme/Kalkınma (Chou ve Wu, 2014: 664; Ozceylan ve Coskun, 2008: 379): Ülkelerin ekonomik gelişmişliği; beklenmedik anlarda ortaya çıkabilen ve meydana

geldikleri bölgelerde büyük yıkımlara sebep olabilen doğal afetlerin sonucunda yaşanan insan kayıplarının oranına etki etmektedir (Bakır, 2016). Genel olarak sosyal ve ekono-mik zarar görebilirlik, gelişmişlik düzeyi yüksek olan illerde daha düşüktür (Özceylan ve Coşkun, 2012: 44). Afetlerin %56’sın meydana geldiği gelişmiş ülkelerde can kayıpları %32 oranlarındayken, düşük gelirli ülkelerde afetlerin %44’ü yaşanmakta fakat afetler nedeniyle yaşanan can kayıplarının %68’i bu ülkelerde meydana gelmektedir (UNFPA, 2015).

Afet ile kalkınma arasında iki yönlü bir ilişkiden söz edilebilir; afetler kalkınma hedefle-rine engel olabilir veya meydana geldiği bölgede yeni fırsatlar ortaya çıkartabilir. Ayrıca kalkınma plan ve politikalarının, afet risklerini hem arttırabileceği hem de azaltabileceği söylenebilir. Bir toplumda kalkınma veya politika ile ilgili kararlar alınırken çoğu zaman afet olgusu göz ardı edilebilmektedir. Ancak bu olgunun uzun vadeli plan ve program-larda yer alması gerekmektedir. Bunun gerçekleşmesi için ise, kentleşme ve çevresel de-ğişmeler gibi kalkınma süreçleri ile riskler arasındaki bağlantı iyi anlaşılmalı ve toplum-sal cinsiyet, sosyal eşitsizlik, sosyal ve politik alanlarda yaşanan çatışmalar ve yönetim-den kaynaklanan yetersizlikler de bu sürece dahil edilmelidir (Odabaş, 2010: 22-23). Ülkenin gelişmişlik seviyesi ile afet yönetimi arasındaki ilişki göz önüne alındığında yok-sulluğun azaltılması da değinilmesi gereken önemli bir konudur (Pathirage ve diğerleri, 2014: 10). Yoksulluğu afet öncesinde ve afet sonrasında değerlendirmek mümkündür. Afet öncesinde yoksulluk, toplumun afet direncini azaltan ve kalkınma sürecini olumsuz etkileyen bir durumdur. Eğer bir ülkede toplumun afet direncinin arttırılması ve sürdürü-lebilir kalkınma hedefleniyorsa, öncelikle yoksulluk sorununa çözüm getirilmelidir. Yok-sulluğa çözüm getirilememesi, olası bir afet olayında daha fazla yaralanmalara ve can kaybına neden olacak ve afetin meydana getireceği maddi hasar, ülkenin kalkınmasını olumsuz yönde etkileyecektir (Özer, 2016: 194). Afet sonrasında ise afet olayının mey-dana getirdiği olumsuz sonuçlardan toplumun zengin kesimi kısa vadede etkilenirken, yoksul kesim uzun vadede etkilenmektedir. Zengin kesim sigorta gibi güvenceler ile maddi kayıplarını telafi edebilmekte, yoksul kesim ise afet sonrasında kayıplarını yenile-yemedikleri için daha da yoksullaşmaktadır (Özkaya, 2016: 209). Afet olayında zarar

53

gören kişi veya kişilerin yoksulluğa düşmeleri engellenmeli, afete maruz kalan bölge veya bölgelerdeki üretim ve büyümenin de arttırılması sağlanmalıdır. Bu da oluşturulan sosyal fon veya sosyal programlar ile sağlanabilmektedir (Aktan ve Vural, 2002).

Ekonomik Faktörlerin alt faktörleri incelendiğinde ilişkili olduğu konulara göre Tablo 3’te yer aldığı gibi bir gruplandırma yapılmıştır. Bu bağlamda Ekonomik Planlama, Afet Önleme Kaynaklarının Dağıtımı gibi afet öncesinde önem verilmesi gereken, afetin olası etkilerinin azaltılması ve etkili kurtarma ve iyileştirme çalışmaları kapsamına giren eko-nomik faktörler “Afet Öncesi Hazırlık Alt Faktör Grubu” olarak gruplandırılmıştır. Afet sonrasında yeniden yapılandırma için kaynak elde edilmesine yönelik olan ve afet mey-dana geldikten sonra müdahale etmek için yapılan faaliyetler içerisinde yer alan Yeniden Yapılandırma fonları ve Afetin Etkisini Azaltan Yatırımlar faktörleri “Afet Sonrası Tepki Alt Faktör Grubu” olarak değerlendirilmiştir. Yardımcı Ekonomik Çevre ve Ekonomik Gelişme/Kalkınma faktörleri ise ülkenin afet yönetimi etkileyen ekonomik koşullarını be-lirttiğinden dolayı “Makro Ekonomik Faktörler Alt Faktör Grubu” olarak gruplandırıl-mıştır.

Tablo 3 Ekonomik Faktörler

EKONOMİK FAKTÖRLER

Afet Öncesi Hazırlık Afet Sonrası Tepki Makro Ekonomik Faktörler

• Ekonomik Planlama • Afet Önleme Kaynaklarının Dağıtımı

• Doğal Afet Öncesi Finansal Araçlar

• Afet Kurtarma Planlaması için Yeterli Mali Destek

• Yeniden Yapılandırma Fonları

• Afetin Etkisini Azaltan Yatırımlar

• Yardımcı Ekonomik Çevre • Ekonomik Gelişme/Kalkınma