BÖLÜM 3: ARAŞTIRMA YÖNTEMİ
3.1. Kullanılan Analiz Yöntemleri
3.1.1. Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP)
AHP, bir problemi çözmek ve tüm alt problemlerin çözümlerini bir sonuca dönüştürmeye yönelik kullanılan bir karar verme yöntemidir. İnsan yeteneğine dayanan AHP yöntemi bir kararı etkileyen algıları, duyguları, yargıları ve deneyimleri değerlendirerek karar ver-meyi kolaylaştırmaktadır. Bu karar verme yöntemi, karar vericilerin hem derecelendirme hem de karşılaştırma yaparak görüşlerinin alınmasına olanak sağlamaktadır (Saaty, 1994: 19, 21). Böylece karmaşık karar problemlerinde, karar alternatif ve kriterlerine göreceli önem değerleri verilmesi ile karar mekanizmasının çalıştırılması esasına dayanır. AHP hem objektif hem de sübjektif unsurlar içeren bir çözüm yapısına sahip olduğundan dolayı birçok karar verme yöntemine göre daha gerçekçi bir çözüm yöntemi olarak kabul edile-bilir (Timor, 2011: 18).
AHP, çok kriterli durumlarda alternatif seçiminde kullanılabilmektedir. Erden (2009) ta-rafından itfaiye istasyonlarının yeni yer belirlenmesi aşamasında saptanan ölçütlerin ağır-lıklarının belirlenmesi ve Gurumurthy ve Kodali (2012) tarafından kuruluşların ürün ge-liştirme süreçlerinde kullanılan alternatif yöntemlerin seçimi gibi çalışmalar, alternatif seçimine örnek olarak verilebilmektedir. AHP, ayrıca Talib ve Rahman’ın (2013) hizmet sektöründe toplam kalite programının başarılı bir şekilde uygulanmasının önündeki en-gellerin önceliklendirmesi ve Singh (2013) tarafından koordineli bir tedarik zinciri için
111
1. Seviye
2. Seviye
3. Seviye
çalışma içinde tanımlanan faktörlerin önceliklendirilmesi amacıyla yaptıkları çalışma-larda olduğu gibi belirli faktör ağırlıklandırılmasında da kullanılabilmektedir.
AHP yaklaşımını oluşturan faaliyetler genel olarak 7 adımda incelenebilir (Wind ve Sa-aty, 1980: 642, 643, 646):
1. Adım: Sorun tanımlanır ve spesifik çözüm belirtilir.
2. Adım: Hiyerarşi genel amaçlardan problemin çözüleceği seviyeye kadar yapılandırılır.
Yani karmaşık bir problem hiyerarşiye dönüştürülerek başlanır. Hiyerarşide yer alan her seviye birkaç yönetilebilir elemandan oluşur ve her eleman başka bir eleman grubundan oluşur. Süreç, problemin en spesifik unsurlarına kadar devam eder. Tipik olarak hiyerar-şinin en alt seviyesini temsil eden özel eylem planları dikkate alınır. AHP hiyerarşi yapısı Şekil 7’de görüldüğü gibidir.
Şekil 7: AHP Hiyerarşi Yapısı Kaynak: (Tzeng ve Huang, 2011: 16).
Hiyerarşinin her katmanındaki elemanlar arasında öncelikleri belirlemek için bir ölçüm metodolojisi kullanılır. Bu ölçek ile veri toplama ve analizi için katılımcılardan her bir öğe kümesini daha yüksek katmandaki elemanların her birine göre çift yönlü olarak de-ğerlendirmelerini isteyerek gerçekleştirilir. Ölçümde katılımcıların değerlendirmelerine göre bir kriterin diğer kritere göre önem dereceleri Tablo 12’de görülmektedir.
Amaç 1. Kriter (K1) Alt -K 1 Alt -K 1 ... 2. Kriter (K2) A lt-K 2 A lt-K 2 ... ... ... n Kriter (Kn) A lt-K n A lt-K n ... n ... ... ... ... ... ... 1 2 1 2 1
112 Tablo 12
Karşılaştırmada Kullanılan Önem Dereceleri Tablosu Önem
Derecesi Tanım Açıklama
1 Eşit önem İki faktör hiyerarşinin bir üst seviyesi için eşit de-recede öneme sahiptir.
3 Zayıf önem Tecrübe ve yargı sonucu bir faktör diğerine göre biraz ön plana çıkmaktadır.
5 Önemli veya kuvvetli derecede önem
Bir faktör diğerine göre güçlü bir şekilde destek-lenmektedir.
7 Kanıtlanmış önem
Bir faktör diğerine göre çok kuvvetli bir şekilde desteklenmektedir ve uygulamadaki hakimiyeti kanıtlanmıştır.
9 Mutlak önem Bir faktörün diğerine göre öneminin mümkün olan en üst seviyede olduğu belirtilmektedir.
2, 4, 6, 8 Ara değerler
İki faktör arasında diğer derecelere göre küçük farkta üstünlük veya zayıflık olduğu belirtilmek istendiğinde kullanılır.
Karşılıklı değerler
Eğer bir karşılaştırmada j, ile kıyaslandığında aldığı değer x ise i, j ile kar-şılaştırıldığında aldığı değer x’in toplama işlemine göre tersi olmaktadır (1/x)
Kaynak: Wind ve Saaty, 1980; 644; Saaty, 1994: 26
3. Adım: Hiyerarşik yapının karşıt seviyelerinde bulunan kriterlere ait ikili karşılaştırma
matrisleri oluşturulur. 𝐴 = [ 𝑎11 ⋮ 𝑎𝑖1 ⋮ 𝑎𝑛1 … … … 𝑎1𝑗 ⋮ 𝑎𝑖𝑗 ⋮ 𝑎𝑛𝑗 … … … 𝑎1𝑛 ⋮ 𝑎𝑖𝑛 ⋮ 𝑎𝑛𝑛]
Şekil 8: AHP Matris Yapısı Kaynak: (Tzeng ve Huang, 2011: 17)
AHP ile elde edilen yargısal değerlerin matrise dönüştürülmesinde a1j, değeri 1-nci özel-lik ile j-nci özelözel-lik arasındaki ikili karşılaştırma değerini; aj1 ise j-nci özellik ile 1-nci
113
özellik arasındaki ikili karşılaştırma değerini ifade etmektedir. Karşılık olma özelliğine göre; aj1 = 1/a1j’dir (Timör, 2011: 31-32; Tzeng ve Huang, 2011: 17).
4. Adım: 3. Adımda oluşturulan matris kümlerine, katılımcıların yargılarını belirten önem
dereceleri verileri girilir.
5. Adım: Çift yönlü karşılaştırma verileri toplandıktan ve matriste karşılıklı olarak çapraz
veriler de girildikten sonra özdeğer ve tutarlılık hesaplanır. Faktörlerin veya kriterlerin ağırlıklarının belirlenmesi için Aw= λmaxw probleminin çözülmesi gerekmektedir (w=ağırlık). λmaxw hesaplamasını gösteren formül aşağıdaki gibidir (Saaty, 2008a: 263);
𝑛λ𝑚𝑎𝑥 = ∑ (∑ 𝜀𝑖𝑗 𝑛 𝑖=1 ) 𝑛 𝑖=1
λmax, normalize edilmiş matriste yer alan her bir satırın ortalaması ile her bir sütunun top-lamının çarpılarak bu çarpımların toplanması ile elde edilmektedir.
w=(w1,….., wn) şeklinde ağırlıklandırılmış vektörünün elde edilebilmesi için sırası ile ya-pılacak olan işlemler şöyledir:
• Matriste yer alan her bir sütun değeri, sütun toplamına bölünerek normalize edilmiş matris elde edilir.
• Normalize edilmiş matriste her satırın ortalaması alınır. Böylece faktörlerin ağırlık-ları el edilmiş olup, bu ağırlıkağırlık-ların toplamı 1’e eşittir.
Katılımcıların yargılarını gösteren verilerin tutarlı olup olmadığı test edilmesi için Tutar-lık İndeksi (CI) ve TutarlıTutar-lık Oranı (CR) hesaplanır. TutarlıTutar-lık indeksi için;
CI=(λmax-n)/(n-1) formülü kullanılır. Tutarlılık oranı için ise karşılaştırılan kriter sayısına bağlı olarak Tablo 13’te yer alan Rassal Tutarlılık İndeksi’ne (RI) bağlı olarak hesaplanır. RI’ya bağlı olarak tutarlılık oranı şu formül ile hesaplanabilir;
CR=CI/RI
AHP yaklaşımı ile elde edilen ağırlıkların karar vermede kullanılabilmesi için CR’nin 0,10 veya 0,10’dan daha düşük bir değere sahip olması gerekmektedir. Aksi halde
114
karşılaştırma kriterlerine göre karşılaştırılan faaliyetler hakkında daha fazla bilgi edinil-meli ve katılımcıların yargılarını belirten verilerin kalitesi geliştiriledinil-melidir (Wind ve Sa-aty, 1980: 646; SaSa-aty, 1994: 42).
Tablo 13
Farklı Boyutlarda Matrisler için Rassal Tutarsızlık Tablosu
Boyut (n) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Rassal Tutarlılık
İndeksi (RI) 0 0 0,52 0,89 1,11 1,25 1,35 1,40 1,45 1,49 Kaynak: Saaty, 2008a: 264
6. Adım: 3, 4 ve 5. adımlarda gerçekleştirilen işlemler, hiyerarşinin her seviyesi ve grubu
için tekrarlanır.
7. Adım: Ağırlıkların tutarlı bir şekilde elde edilmesinden sonra hiyerarşinin üst
katman-larının ağırlık değerleri daha düşük seviyede yer alan kriterlerin ağırlık değerleri ile çar-pılarak hiyerarşinin en düşük seviyesi için bir bileşik öncelik vektörü elde edilir.