Fiil Yapma Ekleri

2.3.7.6.1. İsimden Fiil Türeten Ekler +A-

Ad soylu sözcüklere gelerek eylem gövdesi kuran bir ektir (Hatiboğlu, 1981: 16). Eserde +A- ekinin bu işlevde kullanımına üç örnek tespit edilmiştir.

beñzediler 66a/02, oynamaya 69b/17

+(A)l-

Bu ek de eskiden beri kullanılan isimden fiil yapma eklerinden biridir. İşleklik sahası pek geniş değildir. Umumiyetle sıfatlardan fiil yapar (Ergin, 2009: 181). Sadece iki örnekte tespit edilen bu ek metinde işlek olmayan eklerden biridir. Bunun temelinde Türkçenin batı grubu yazı dillerinde bu ekle türemiş fiil sayısının sınırlı olmasıdır (İlker, 1997: 55) denebilir.

ḳocalmaḳ 63b/10, yönelüp 19b/12

+An-

+A- ekinin dönüşlülük eki -n- eki ile birleşmesinden oluşmuş birleşik ektir.

Ekin işlevinde olma bildirme yanında -n- ekinin “yapılan işin yapana dönüşünü gösterme” işlevi de belirgindir (Korkmaz, 2007: 112). Eserde bu ekin kullanıldığı sadece iki örnek tespit edilmiştir.

utanmazsın 84b/18, dilenür 80a/02 +Ar-

+A- ve -r- eklerinin birleşmesinden oluşmuş bulunan bu ek, “yapma” bildiren

bir birleşik ektir. Geçişli fiiller türetmiştir (Korkmaz, 2007: 113). Bu ekin en önemli işlevi renk bildiren adlardan olma bildiren eylemler kurmasıdır (Bozkurt, 2017: 239). Eserde bu ek, sadece bir örnekte tespit edilmiştir.

113

+At-

Addan fiil yapan +A- ekiyle fiilden ettirgenlik fiiller türeten -t- ekinin kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir. Kaynaşma dolayısıyla -t- ekinin işlevi körelmiştir. Bu ek “yapma” bildiren geçişli fiiller türetir (Korkmaz, 2007: 113). Eserde bu ek sık kullanılmayan eklerden biri olup sadece bir örnekte tespit edilmiştir.

ögretmeyeler 68b/05

+lA-

Bu ek Eski Türkçeden beri bütün lehçelerde canlı ve çok işlek olan bir addan fiil türetme ekidir. Bu ek tek veya çok heceli her türlü ad kök ve gövdeleriyle, sıfat zarf vb. ad soylu sözlere de gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller türeten bir ektir (Korkmaz, 2007: 116). Bu ek eserde sık kullanılan eklerdendir. Ekin kullanıldığı bazı örnekler şunlardır:

gizleyüp 10b/19, yükleyüp 15b/13, baġlayup 16a/02, başlayup 52a/05, yımırdalayup 60a/15, ıṣlayup 68a/13, işleyüp 13a/16

2.3.7.6.2. Fiilden Fiil Türeten Ekler -Ar-

-Ar- eki, ünsüzle sonuçlanan geçişsiz belirli bazı fiilerden geçişli fiiller türeten

bir ettirgenlik ekidir (Korkmaz, 2007: 126). Eserde sadece üç örnekte tespit edilmiştir.

çıḳarmaḳ 28a/09, ḳoparırlar 67a/19, giderür 37b/19

-DAr-

Bu ek çok az kullanılan, işlek olmayan bir faktitif ekidir. -dIr- ekinin bir başka şeklidir (Ergin, 2009: 213). Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi eserde de kullanımı birkaç örnekle sınırlıdır.

114

-dIr- /-dUr-

Ünsüz ile sonuçlanan geçişli ve geçişsiz fiil kök ve gövdelerine gelerek “oldurma” ve “yaptırma” bildiren geçişli fiiller türeten bir ektir (Korkmaz, 2007: 126). Eserde sık kullanılan eklerdeb biri olan bu ek, eserin genelinde sürekli olarak düz ile karşılanmıştır.

geydüren 22b/06, itdirmek 22b/11, ḳandurur 14a/07, bildirmekdür 12a/05, öldürmek 6a/07, ṣatdurup 22b/08, uyandurup 23b/15, ṭoldurup 66b/07

-(I)l- / -(U)l-

Bu ek de Türkçede eskiden beri işlek olarak kullanılan fiilden fiil yapma eklerinden biridir. Fonksiyonu pasiflik ve meçhul ifade eden fiiller yapmaktır (Ergin, 2009: 204). Eserde ekin kullanımına dair tespit edilen bazı örnekler şunlardır:

bozılmaya 5b/04, yapılup 11b/08, virilen 9b/05, ögrenilmez 19a/17, dinilmişdür 17a/18

-mA-

Fiil kök ve gövdelerinden olumsuz fiiller türeten bir ektir. i- ek-fiili dışında her fiil kök ve gövdesine gelebildiği için Türk dilinin en işlek türetme eki durumundadır (Korkmaz, 2007: 129). Eski Türkçeden günümüze işlek olarak kullanılan bu ekin Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazılmış Mebhas-ı Îmân’da da işlek olarak kullanıldığı görülmektedir.

olmamışdur 2a/08, ṣaḳlamamaḳdur 10b/18, ḳılmamaḳdur 17a/19, ṣaḳınmamaḳ 64a/11, ḳalmamışdur 67a/02, çıḳmamaġa 69a/08, almamışdur 79a/06, ḳırmamaḳ 87a/13, oḳumam 90b/01

-mAlA-

Fiilden ad türeten -mA ekiyle, addan fiil türeten +lA- ekinin kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir. Çok az sayıda örneklerde bu pekiştirme ya da yineleme

115

işlevi görülmektedir (Korkmaz, 2007: 129). Eserde de sadece bir örnekte bu ekin kullanımına örnek tespit edilmiştir.

ṭırmalayup 2b/19

-mAş-

Fiilden ad türeten –m ekinden sonra addan fiil türeten +A- ve fiilden fiil türeten

-ş- eklerinin kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir (Korkmaz, 2007: 129). Bu ek

eserde sık kullanılan eklerden biri olmayıp sadece bir örnekte tespit edilmiştir.

ṣarmaşup 34b/03

-n- /-(I)n- / -(U)n-

Bu ek Türkçede eskiden beri kullanılan çok işlek bir fiilden fiil yapma ekidir. Fonksiyonu kendi kendine yapma veya olma ifade eden fiiller yapmaktır (Ergin, 2009: 202).

bilinmez 20a/15, añlanan 17a/10, görünen 6a/02, olınup 3a/14, bulınursañ 2b/08, aldandıñ 73b/17, dükenmez 47a/10

-(I)r- / -(U)r-

Bu ek, Eski Türkçedeki -(U)r- ettirgenlik ekinin ünlü uyumuna göre biçimlenmiş türüdür. İşlev bakımından -Ar- ekiyle görevdeştir (Korkmaz, 2007: 131). Eserde iki örnekte tespit edilmiştir.

ṭuyurdı 15a/13, bitirmege 9a/08

Eserde bir örnekte tespit edilen bu ekin Eski Türkçeden kalma ön sesteki ġ sesini muhafaza ettiği görülmüştür.

116 -(I)ş- / -(U)ş-

Bu ek de Türkçede eskiden beri çok işlek olarak kullanılan filden fiil yapma eklerinden biridir.Yaptığı fiiller bir ortaklaşma veya bir oluş ifade ederler (Ergin, 2009: 207). Eserde de en sık kullanılan eklerden biri olan bu ekin ünlüsü daima düz ünlülüdür.

gülüşirler 13b/05, irişmek 11a/03, barışdı 3a/07, danışmayup 69b/05, irişdürmege 91a/03, yetişdirmekdür 10b/15, yapışup 15b/06, yaraşur 22b/06, şöyleşdüreler 52b/14

(I)şdIr-

Bu ek -(I)ş- /-(U)ş- işteşlik ekiyle –tIr- / -tUr- ettirgenlik ekinin kaynaşmasından oluşmuş bir birleşik ektir. Ekteki işteşlik ve ettirgenlik işlevi aşınıp yok olmuştur (Korkmaz, 2007: 134). Metinde sadece bir örnekte tespit edilen bu birleşik ekin işlek olarak kullanılmadığı görülmektedir.

bulışdırdılar 80b/17

-t-, -d-

Bu ek fiillerden oldurma ve yaptırma ifade eden fiiller yapar. Türkçede eskiden beri görülen ve işlek olarak kullanılan bir fiilden fiil yapma ekidir (Ergin, 2009: 211). Metinde birçok örneği tespit edilen bu ekin Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde de işlek olarak kullanıldığı söylenebilir.

yürütmege 90b/17, üşütmedi 95b/12, oḳutmaya 19a/01, ayırtlamaḳ 78b/12, çürüdüp 84b/05, arıtmaḳdur 41a/17, örtmek 30b/07

-y-

Bu ek Eski Türkçede bile canlılığını yitirmiş ve birleştiği, ünsüzle biten tek heceli fiil köküyle iyiden iyiye kaynaşmış olduğundan dolayı böyle bir ekin varlığı ancak aynı kökün başka türevlerinden anlaşılabilmektedir (Korkmaz, 2007: 135). Eserde de ekin eklenmiş olduğu sözcüklerle kaynaştığı görülmüştür.

117

ṭoymaġı 43b/16, geydürmeyeler 53a/08, ḳoyarlar 54a/16, söylemekden 54b/01

2.3.7.7. Fiilimsiler