Bildirme Kipleri

Bu kipler yapılmış, yapılmakta veya yapılacak olan işleri haber verme, yargı hâlinde bildirme niteliği taşıyan kiplerdir. Bu kiplerin kurulumu sırasında getirilen ekler hem kipi ifade eden şekil hem de zamanı içlerine alırlar (Korkmaz, 2007: 583). Eserden alınan örneklerle bildirme kipleri; bilinen geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zaman olmak üzere beş başlık altında incelenmiştir. Metinden alınan örnekler Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerindeki şekilleri dikkate alınarak incelemeye tabi tutulmuştur.

2.3.7.1.1. Bilinen Geçmiş Zaman Kipi

Bu kip fiilin, konuşan kişinin gördüğü, izlediği bir geçmiş zamanda ortaya çıktığını ve olup bittiğini ifade eder. Şekil olarak bildirme ve zaman olarak da geçmiş zaman bildirir (Özçelik ve Erten, 1999: 135). Eski Türkçeden Klasik Osmanlı Türkçesi dönemine kadar bu kipin gerek ünlü gerekse ünsüz seslerinde uyumsuzluk dikkati çekmektedir. Kipin ünsüzleri açısından bakıldığında, Eski Türkçede görülen geçmiş zaman ekinin ünsüzü -dI,-dU,-tI, -tU gibi hem ötümlü hem ötümsüz ünsüz şekliyle kullanımı söz konusudur. Lakin ekin bu dönemde tam olarak ünsüz uyumuna girdiği söylenemez (Özdarendeli, 2005: 74). Eski Anadolu Türkçesi döneminde ise görülen geçmiş zaman ünsüzü daima ötümlüdür, ek henüz ünsüz uyumuna tabi olmamıştır (Türk, Doğan ve Şerifoğlu, 2011: 22). Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülen geçmiş zaman ekinin ünlüsü yalnız üçüncü kişi çekimlerinde düz, öbür kişilerde yuvarlaktır (Bozkurt, 1999: 335). Bu da ekin ünlü uyumunun bu döneme kadar henüz gerçekleşmediğini gösterir. Mebhas-ı Îmân’da da Eski Anadolu Türkçesi döneminde olduğu gibi ekin ünsüzü daima ötümlü olduğundan henüz ünsüz uyumunun gerçekleşmediği görülmektedir. Bilinen geçmiş zaman ekinin ünlüsü ise Eski Anadolu Türkçesinden farklı olarak, tespit edilen iki sözcükteki istisna haricinde, sürekli düz ünlü ile karşılanmıştır.

98 Teklik

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

itdüm 12b/05 bilmedin 17b/15 ṣaldı 73b/18

gördüm 26b/04 ḳıldıñ 34b/17 buyurdı 86a/13

gördim 24a/10 virdiñ 34b/18 oldı 61a/01

oḳudım 62b/15 dilediñ 42b/17 yazdı 58b/18

buldım 62b/16 bildiñ 72a/15 uyudı 68a/14

itdim 72a/14 itdiñ 64b/18 ṣaçdı 69b/17

Eserde bilinen geçmiş zaman birinci şahıs çekimine giren bazı sözcüklerde, itdüm 12b/05 - gördüm 26b/04 gibi, Eski Anadolu Türkçesi döneminde bilinen yuvarlaklaşmaların devam ettiği görülmektedir. Lakin bu istisnalar haricinde bilinen geçmiş zaman eki ünlü olarak sürekli düz ünlülü şekliyle çekime girmiştir.

Çokluk

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

buldıḳ 29a/12 ḳatıl itdiñiz 76b/03 aldılar 21b/11

gördik 29a/12 virmediñiz 81b/17 buyurdılar 24b/16

baş ḳodıḳ 34a/12 ḳodılar 34a/03

buldıḳ 70a/11 oldılar 66a/02

bildik 5b/17 başladılar 80b/12

ögrenmedik 16b/01 aldandılar 88a/07

2.3.7.1.2. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi

Eski Türkçeden günümüze kadar kendini muhafaza eden eklerden biri olan -

mIş eki ile yapılan bir çekimdir. Bu ekin tespit edilen en eski Türkçe kaynaklarından

olan bengü taşlarında sadece 3. şahıs çekimine rastlanmıştır (Ercilasun, 2012: 183). Eski Türkçenin yazılı kaynaklara dayandığı bu ilk döneminde, ekin ünlüsü sürekli düzü nlü kullanılarak yazılmıştır. Yine aynı şekilde Karahanlı Türkçesinde de bu ek

99

yuvarlak ünlülü fiillere de -mIş şeklinde düz ünlü kullanılarak getirilir (Hacıeminoğlu, 1996: 186). Eski Anadolu Türkçesinde de ekin ünlüsünün sürekli düz olduğu dikkate alındığında bu ek için Eski Türkçe döneminden eserin yazıldığı Klasik Osmanlı Türkçesi dönemine kadar bu özelliğini muhafaza ettiğini ve Eski Türkçede olduğu gibi henüz ünlü uyumuna girmediği söylenebilir. Transkribi yapılan eserde duyulan geçmiş zaman birinci teklik şahıs çekimi ile birinci ve ikinci çokluk şahıs çekimlerinin örnekleri bulunmamaktadır.

Teklik

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

- itmişsin 24a/09 itmiş 24b/04

aġartmışsın 84b/12 girmiş 24b/10

ḳırḳdırmışsın 91b/02 buyurmış 31a/04

olmışsın 91b/03 unutmış 32b/18

itmişsin 24a/10 dimiş 35b/15

itmişsin 85b/05 oturmış 40b/18

Çokluk

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

- - yazmışlar 12a/19 oturmışlar 26b/05 yaḳmışlar 32a/19 azarlamışlar 32b/13 görmişler 33a/14 olmışlar 82a/12

100

2.3.7.1.3. Şimdiki Zaman Kipi

Günümüz Türkçesinde kullanılan şimdiki zaman eki –yor Eski Türkçede mevcut değildir. Bu ek Eski Anadolu Türkçesi dönemindeki, yoru- tasvir fiilinin geniş zaman çekiminden hece yutumu neticesinde ortaya çıktığından dolayı ondaki zaman dilimi şimdiki zamandan geçmiş ve gelecek zamana kadar uzanan bir genişlik söz konusudur (Korkmaz, 2007:611). Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazılan eserde de ekin Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi bu dönemde de henüz işlek olarak kullanılmadığı görülmektedir. Ek, Mebhas-ı Îmân’da sadece bir örnekte tespit edilmiştir.

ideyorur 65b/06

2.3.7.1.4. Gelecek Zaman Kipi

Köktürkçede gelecek zaman -DaçI ve -sIk eki olmak üzere iki türlü bir kurulum söz konusuydu (Ercilasun, 2012: 183). Bu ekler dışında gelecek zamanı ifade eden bir ek kullanımı bulunmamaktadır. Lakin Köktürkçeden sonra gelen Uygurca döneminde

-DaçI eki bu işlevini -gAy ekine bırakmıştır. -DaçI eki ise Uygurcada sıfat-fiil

görevinde kullanılmaya devam etmiştir (Ercilasun, 2012: 278). Karahanlı Türkçesi döneminde de Uygur Türkçesinde olduğu gibi bu ekin kullanımı devam etmiştir. Harezm Türkçesi sahasında yazılan eserlerde de gelecek zamanı ifade etmek için en çok kullanılan ek -GAy’dır (Ata, 2014: 91). Gelecek zamanı ifade eden bu ek, Eski Anadolu Türkçesi döneminde yerini -(y)IsAr ve –(y)AcAk eklerine bırakmıştır. Daha çok -(y)IsAr ekinin gelecek zaman işlevinde kullanıldığı bu dönemde -(y)AcAk eki daha çok sıfat-fiil görevinde seyrek olarak da zaman eki görevinde kullanılmıştır (Şahin, 2015: 65). Eski Anadolu Türkçesinin son dönemlerine kadar işlek bir sıfat-fiil eki olan -(y)AcAk eki XV.yüzyıldan itibaren gelecek zamanı çekimlemekte de kullanılmaya başlamıştır (Gülsevin, 1997: 103). Bu kullanım ise ekin sıfat-fiil ekinden şahıs ekleriyle genişlemesi neticesinde ortaya zaman kavramı ifade etmeye başlayan bir kipe dönüşmesi şeklinde olmuştur (İlker, 2013: 270). Eserdeki örneklerden hareketle Eski Anadolu Türkçesindeki gelecek zaman eki kullanımının Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazılan eserde de kendini muhafaza ederek -(y)IsAr ve

101

karşılayan örneklere bakıldığında Eski Anadolu Türkçesinden farklı olarak -(y)IsAr ekinin -(y)AcAk ekine nazaran işlekliğini yitirmeye başladığı söylenebilir.

idecegim 86b/18, çıḳısar 32a/18, bulısar 92a/09, girecekdür 46b/10, bilmeyicegiz 84a/19, ögrencegiz 68b/05, gelicegiz 18b/11, ideceklerine 82a/01

2.3.7.1.5. Geniş Zaman Kipi

Geniş zaman, hususi olarak bir zamanı karşılamayan, belirsiz bir olma ve yapma bildiren zamandır (Eckmann, 2009: 120). Eski Türkçeden günümüz Türkçesine

kadar kendini muhafaza eden eklerden biri geniş zaman eki olan -(V)r ekidir. Lakin Eski Türkçede bu ek hem geniş hem de şimdiki zamanı karşılarken (Ercilasun, 2012: 183) eserde sadece geniş zamanı karşılamaktadır. Eserde geniş zaman birinci şahıs çekiminde görülen hem -(I)m hem de -(I)n ekli çekim örnekleri mevcuttur.

Teklik

1. Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

ẕikr iderim 3b/01 ṣoḥbet eylersin 77b/18 der 86a/04

dilerim 95b/04 dersin 85a/08 ḳılur 1b/14

ölürem 37a/06 öpersin 2a/11 ḳıların 89b/05

Çokluk

1. Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

teşbïh iderüz 32b/01 buyurursız 26b/07 aldadurlar 77a/13 süʾāl iderüz 86a/11 ḳorḳarsız 66b/14 ṭuyarlar 79b/03

102

Eserde geniş zamanın olumsuzu, Eski Anadolu Türkçesi ve günümüz Türkçesinde olduğu gibi -mAz eki ile karşılanmıştır.

Teklik

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

virmezem 92b/06 bilmezsin 2a/11 girmez 77b/16 dimezsin 37a/06 gitmezem 70a/05 bitürmez 23b/14 bilmezem 24b/02 virmezsin 94b/10 girmez 36b/03

Çokluk

1.Şahıs 2. Şahıs 3. Şahıs

teḳfïr itmeziz 88a/12 itmezsiz 66b/15 bilmezler 12b/15 olmazsız 17a/01 istemezler 70b/14 Geniş zamanın olumsuzu -mAz eki dışında günümüz Türkçesinde de olduğu gibi -mA eki ile de karşılanmıştır.

ḳılmam 90b/04, dāḫil olmam 91a/01

2.3.7.2. Tasarlama Kipleri