Durum Ekleri

İsimler kök ya da gövde halinde başka kelimelerle ilişki kurabilmek ve dilin işleyişini sağlayabilmek için durum eklerini kullanırlar. Bunlar hem kapsam hem de çeşit açısından en kapsamlı olan eklerdir (Şahin, 2015: 49). Eserde kullanılan durum ekleri ve bu durum eklerinin işlevleri, şu başlıklar altında örneklerle verilmiştir.

2.3.1.1.3.1. Yalın (Belirsiz) Durumu

Bu durum, adın hiçbir çekim eki almamış ve nesne görevi yüklenmemiş durumudur (Korkmaz, 2007: 23). Bir ismin eksiz tabanı, hem yalın hal hem de belirsiz hal olarak vazife görür (Gabain, 1988: 63). Eserde çok sayıda ismin yalın (belirsiz) durumuna örnek mevcuttur.

meẕheb 39a/01, kitāb 39b/14, cehennem 3b/16, ḳalb 31b/16, duḫān 26a/02, oġlan 66a/17, yumurta 94a/03, ḳuş 13b/17, kedi 99a/08, yol 19a/12, külünk 19a/03, ev 32a/15, beden 32b/11

59

2.3.1.1.3.2. Tamlayan Eki

Eklendiği adla başka bir ad arasında ilgi bağı kuran ad durumudur (Korkmaz, 2007: 23). Tamlayan eki diğer durum ekleri içinde farklı bir yer tutmaktadır. Çünkü bu ek isimlere gelerek eklendiği ismi diğerleri gibi bir fiile değil bir isme bağlamaktadır (Şahin, 2015: 50). Bu ek, Eski Türkçede ünsüzle biten sözcüklerden sonra +Iñ, ünlü ile biten sözcüklerden sonra ise +nIñ biçimindedir (Ercilasun, 2012: 181). Eski Anadolu Türkçesinde bu ek,+(n)Uñ şeklindedir (Türk, Doğan ve Şerifoğlu, 2011: 22). Eserde ise tamlayan eki, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi+(n)Uñ /

+(n)Iñ şeklindedir. Eserde tamlayan ekinin ünlüsü Eski Anadolu Türkçesinden farklı

olarak hem düz hem de yuvarlak ünlü ile karşılanmıştır.

kitāblaruñ isimlerin 2b/15, dünyānuñ ḳadri 11a/04, Tañrınuñ adıdur 19a/11, nūruñ eṭrāfı 79b/07, nemāzuñ şerāʾiṭlerin 81b/11, yatsunuñ ṣoñ sünnetin 53b/07, risāleleriñ baʿżısından 12b/03, faṣılıñ evvelinden 32a/08

2.3.1.1.3.3. Belirtme Durumu

Cümlede, geçişli fiilin etkisi altında kalan adın içinde bulunduğu durumdur (Korkmaz, 2007: 24). Bu ek Eski Türkçede iyelik eki almamış isimlerden sonra +(X)g, iyelik eklerinden sonra+(I)n, işaret ve şahıs zamirlerinden sonra ise +nI biçiminde kullanılmıştır (Ercilasun, 2012: 181). Eski Anadolu Türkçesi döneminde ise +(y)I ve

+n biçiminde kullanılmıştır (Türk, Doğan ve Şerifoğlu, 2011: 22). Eserde de belirtme

durumu, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi +(y)I ve +n ekleriyle karşılanmıştır. Eserde belirtme durum ekinin ünlüsü daima düz ünlülüdür.

şarābı 71b/19, ābdesti 73a/02, emrin 16b/03, cevāzı 20a/14, kelimesin 32a/06, mecāzı 37a/08, aġacı 43a/14, ḳumaşı 15b/13, ġuruşı 15b/14, cāzūyı 33b/04, taḥtayı 34a/04, ölmesin 36b/08, şifāyı 59b/01, nisāyı 62a/11, ṭāʾifeyi 62a/18, zināyı 70a/15, ʿulemāyı 70b/04

Belirtme durum eki, eserde tespit edilen örneklerden ikisinde işlev değişikliğine uğrayarak yönelme durum eki işlevinde kullanılmıştır.

60

eger bunları lāzım degildür derseñ neʿūẕubillāhi teʿālā kāfirsin 85a/03

2.3.1.1.3.4. Yönelme Durumu

Kelime gruplarında ve cümlede, adı fiile yönelme ve yaklaşma işlevi ile bağlayan durumdur (Korkmaz, 2007: 24). Köktürkçede yönelme hāli eki +kA biçimindedir (Ercilasun, 2012: 181). Fakat nadiren de olsa +A ve +yA şekli de mevcuttur (Gabain, 1988: 63). Eski Türkçede, birinci ve ikinci teklik şahıs zamirlerindeki baña (banga) ve saña (sanga) şeklindeki yönelme hal eki kullanımı ekin bünyesinde g seslerinin olduğunu gösterir (Öztürk, 2017: 64). Eski Anadolu Türkçesinde ise sadece+ (y)A biçimindedir (Türk, Doğan ve Şerifoğlu, 2011: 22). Eserde de bu ek, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi +(y)A şeklindedir.

nesneye 10a/12, müʾminlere 12a/15, ʿaẕāba 15b/05, müʾmine 15b/09, Tevrāta 25a/13, maraża 29a/12, bedene 29a/17, ṣıfata 40a/03, miʿrāca 44a/15, pādişāha 52a/16, tābuta 53a/02, puta 55b/09, imāma 60b/05, ḫalḳa 62a/12, ata 67b/16, ḳonıġa 68b/08, üstāẕa 68b/09, ḫātūna 69b/04, baña 69b/09, ḳavma 69b/18, ḫalāṣa 71b/11, ḳula 74a/02, ʿulemāya 74b/01, dünyāya 75a/06, cihete 90b/08

Eserde tespit edilen örneklerden birinde yönelme ekinin kendi işlevi dışında araç durumu işlevinde de kullanıldığı görülmüştür.

açup cāzū olanı āteşe yaḳarlar imiş 30b/05

Eserde tespit edilen başka örneklerde ise yönelme ekinin belirtme durum eki işlevinde de kullanıldığı görülmüştür.

eger bu ṭoḳuz ṣıfata ve ḫūya taḥṣïl idüp ele getürdiñ ise her birisi altundan birer zencïrdür 40a/03

bunda olan kiẕib ve bühtānı añlamayup ve bu sözüñ maʿnāsına düşünmeyüp 75a/18

61

2.3.1.1.3.5. Bulunma Durumu

Fiildeki oluş ve kılışın yerini bildiren durumdur (Korkmaz, 2007: 24). Bu ek Eski Türkçeden günümüze kadar kendini aynı şekilde muhafaza ederek gelen eklerden biridir. Köktürkçede bulunma hali eki +DA, aynı zamanda çıkma hali için de kullanılmıştır. Uygurcada da bu duruma örnek sayılabilecek çok sayıda örnek vardır (Ercilasun, 2012: 277). Eski Anadolu Türkçesi döneminde de değişik fonksiyonları karşılayan bu ek, +dA biçimindedir (Şahin, 2015: 51). Eserde de bu ek, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi +dA şeklindedir. Eserde ekin ünsüzü daima ötümlüdür. Ekin bu durumu ünsüz uyumunun henüz bu dönemde tam olarak oluşmamasından kaynaklanmaktadır.

cehennemde 3b/15, maḥalde 6a/14, dügünlerde 13b/04, āḫiretde 15a/11, Şāmda 15b/13, ḳalbde 17b/10, ṣuda 60a/10, zamānda 66a/01, iʿtiḳādda 67a/06, ḳatında 68b/17, İslāmda 69b/01, İstanbulda 70a/16, melbūsātda 73a/04, ḫuṣūṣda 73a/16, anda 74a/01, sözde 75a/19, şerïfde 75b/10, Edirnede 76a/03, yerde 76a/13, ābdestde 78a/02, ḥadïŝde 78a/12, şehirde 78b/01

Eserde, Eski Türkçede olduğu gibi bulunma ekinin ayrılma işlevinde kullanımına örnek olan bir kullanım tespit edilmiştir.

baʿdehū ol işledügi maʿṣiyyetüñ rāyiḥa-ı müntinesi ayrıḳ ḳalbinde çıḳmaz 63b/05

Bulunma durum ekinin eserde tespit edilen örneklerden birinde ise yönelme durum eki işlevinde kullanıldığı görülmüştür.

keẕālik şaḳï daḫı dünyāda gelmezden evvel şaḳïdür dimek olur 56b/06

2.3.1.1.3.6. Ayrılma Durumu

Köktürkçe döneminde ayrılma durum eki için hususi olarak kullanılan bir ek yoktur. Bu durum bulunma durum eki olan +DA eki ile karşılanmıştır (Ercilasun, 2012: 181). Bu ekin daha sonraki dönemlerde ise +tIn ve +dIn ve n ağzında ise nadiren de olsa +tan şeklinde kullanımı söz konusudur (Gabain, 1988: 64). Karahanlı Türkçesi döneminde ise hem +DA bulunma hal eki hem de Uygur Türkçesi döneminden gelme

62

+DIn eki ayrılma durumunu karşılamıştır (Ercilasun, 2012: 347). Eski Anadolu

Türkçesi döneminde ayrılma durum, çoğunlukla günümüz Türkçesinde de olduğu gibi

+dAn ekiyle karşılanmıştır. Bazı kelimelerde ise +dIn ekiyle karşılanmıştır. Lakin bu

kullanım sadece kalıplaşmış bazı kelimelerde mevcuttur (Şahin, 2015: 52). Eserde ise ayrılma durum eki, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi çoğunluka +dAn şeklinde karşılanmıştır. Günümüz Türkçesinden farklı olarak ekin ünsüzü sürekli ötümlü ünsüzdür.

Ḥaḳdan 3a/10, kitābdan 4b/08, ḫalḳdan 5a/11, şirkden 5a/15, eŝerden 5b/05, bizden 7b/11, ḳuldan 8a/13, ḫayrdan 9b/13, ḥarāmdan 10b/14, aġızdan 22a/11, meyvādan 23b/10, ġuṣṣadan 31b/17, elemden 31b/17, ḳabirden 33b/05, ḳıbleden 33b/12, sebebden 34a/09, gökden 45a/02, nesiḫden 45b/01, Ḫadiceden 45b/11, küfrden 13a/06, bizden 15a/18, kiliseden 91b/07, ʿilimden 91b/13, gökden 96b/16, peyġamberden 97a/03, İslāmdan 97a/05

Eserde Eski Türkçeden kalma +dIn ekinin de birkaç sözcükte ayrılma durum ekini karşıladığı tespit edilmiştir. Bu sözcüklerden öñdin sözcüğü, muhtemelen yukarıda ifade edilen ekin kökle kalıplaşmasından kaynaklı olarak oluşmuş bir sözcüktür.

cümledin 36a/17, öñdin 52a/05

Eserde ayrılma durum ekinin kullanımına dair dikkat çeken hususlardan bir diğeri ise, kal- fiili ile kullanıldığında isim kök veya gövdesine gelerek olumsuzluk ifade eden +sIz ekinin isme kattığı anlamı vermesidir.

ḥareketden ḳalup 18b/13, meyvādan ḳalup 23b/10, ʿamelden ḳalur 66b/04

2.3.1.1.3.7. Araç Durumu

Bu ek, Eski Türkçede +n, +In; n ağzında ise bazen +An ve yuvarlak ünlülerden sonra +Un şeklindedir (Gabain, 1988: 64). Bu da günümüz Türkçesinde kullanılmayan bu ekin ne ile karşılandığı sorusunu akıllara getirmektedir. Karaağaç, bu hususta Eski Türkçede sadece araç, yön ve eşitlik durumlarının eklerle karşılandığını daha sonraları ise bu çekimlerin ekler yerine edatlarla karşılandığını ifade eder (2009: 269). Zira Eski

63

Anadolu Türkçesinde Eski Türkçede olduğu gibi +(I)n şeklinin işlek olarak kullanıldığı görülmektedir. Lakin bunun yanında Eski Anadolu Türkçesi döneminde

ile edatı, ekleşmiş biçimde +(y)IlA şeklinde araç durum eki kullanımı da söz

konusudur. Bu dönemde ayrıca bile ve birle edatları da araç durumunu karşılamıştır (Şahin, 2015: 52-53). Araç durumu eki +n Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde kullanıldıktan sonra Osmanlıca döneminde kullanımdan düşmüştür (İpek, 2008: 66). Osmanlıca veya Klasik Osmanlı Türkçesi olarak ifade edilen dönemde yazılan Mebhas-ı Îmân’da da araç durum eki olarak +n ekinin kullanıldığı örnekler tespit edilmemiştir. Eserde araç durumunu, Eski Anadolu Türkçesi döneminde olduğu gibi bu işlevde kullanılan birle ve ile edatının ekleşmiş biçimi olan +(y)IlA kullanımı ile karşılandığı tespit edilmiştir.

ṭarïḳle 19a/08, devle 35b/07, ṣıfatlar-ıla 41b/02, ḳan-ıla 41b/17, vāsıṭası-la 43a/19, ḳulaġ-ıla 43b/08, bunuñ birle 56a/13

2.3.1.1.3.8. Yön Gösterme Durumu

Yön gösterme durumu Eski Türkçede +gArU ve nadiren de olsa +kArU şeklindedir (Gabain, 1988: 65). Bu ek, Eski Anadolu Türkçesi döneminde ise +rA ve

+ArU şeklindedir (Türk, Doğan ve Şerifoğlu, 2011: 22). Eski Türkçedeki +gArU eki

Eski Anadolu Türkçesi döneminde g sesinin düşmesi ile beraber +ArU şeklini almıştır (Şahin, 2015: 53). Eserde de yön gösterme durumu, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi +ArU ve +rA ekiyle karşılanmıştır. Eserde ekin dikkat çeken özelliği hemen her dönemde olduğu gibi işlek olmayan eklerden birisi olmasıdır. Eserde bu ek sadece günümüze kadar gelen kalıplaşmış birkaç örnekte tespit edilmiştir.

yuḳaruda 58b/07, içerü 24a/06, ṭaşra 23b/09, ṣoñra 8b/05

2.3.1.1.3.9. Eşitlik Durumu

Eklendiği ad ile fiil veya cümlenin başka bir öğesi arasında karşılaştırmaya dayanan farklı niteliklerde eşitlik ilişkisi kurma durumudur (Korkmaz, 2007: 25). Bu ek, Eski Türkçede +çA şeklindedir (Gabain, 1988: 71). Orta Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde de aynı şekilde kendini muhafaza eden bu ek, değişik fonksiyonlarda kullanılan ve zamanla türetme özelliği de kazanmış olan bir durum ekidir (Şahin, 2015:

64

53). Ek, Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazılan Mebhas-ı Îmân’da da fonksiyonel özelliğini devam ettirmiş işlek eklerden biridir. Eserde eşitlik durumu ekinin kullanıldığı birçok sözcük bulunmaktadır. Ayrıca ekin metnin genelinde ötümlü ünsüzle karşılandığı görülmüştür. Bunlardan bazıları şunlardır:

böylece 10a/03, deñlüce 22a/07, ṣāfïce 28b/09, ardınca 46a/06, oñanca 47a/19, mıṣdāḳınca 57b/10, ḫoşca 57b/14, muḳteżāsınca 74a/06