Efsanenin Oluşumu

İnsanlık, varlığı ile başlayan dış dünyayı ve çevresini tanıma, ondan faydalanma mücadelesi, ister istemez, bu mücadele içinde karşı karşıya geldiği, fakat başarıda aciz kaldığı dış âlemin olaylarını kendine göre değerlendirmiş; onun yapısı, var oluşu hakkında kendine göre bazı varsayımlar geliştirmek ihtiyacını duymuştur. Değişik çevre ve zaman içinde gelişen insan düşüncesi, dışa karşı üstünlük kazanma tutkusu içinde şekillendirdiği bazı kavramları, olaylarla sergileyerek, sözlü gelenekte yaşayan anlatım türlerini oluşturmuştur. Bu türler arasında, daha çok zaman akımı içinde inançlardan gelenek ve ananelerin, bunların özellik kazandırdığı hayat anlayışından kaynaklanan efsane türünü kendine göre bazı özelliklerle meydana gelmiştir(Öztürk, 1985: 141).

Efsanelerin teşekkülünü açıklayabilmek için önce, köklerini araştırmak gerekir. Çünkü efsaneler teşekkül ederken beslendikleri kaynaklara, köklerine göre farklılık arz etmektedirler. Yani, bütün bu efsaneler aynı oluşum sürecinden geçmemektedir. Kanaatimize göre, dini efsanelerin teşekkülü, diğerlerine göre başka bir şekilde, başka bir yolla, farklı bir zaman sürecinden geçerek oluşmuştur. Tarihi efsaneler ise

daha farklı bir yolla ve daha farklı bir zaman sürecinden geçerek teşekkül etmiştir. Diğer efsane çeşitlerinin teşekkülü de aynı şekilde farklılık arz eder(Ergun, 1997: 40).

Efsanelerin teşekküllerinin bu şekilde farklılık göstermesinin efsanelerin dayandıkları köklerle ilgilidir. Efsaneler birkaç farklı köke dayandırılır:

1. Mitolojik Kökler 2. Tarihi Kökler 3. Dini kökler

4. Hayali, fantastik kökler

Bir efsane bu köklerden sadece birine dayanabileceği gibi, bazen de aynı efsanede birden fazla kök bulunabilir. Ancak bunlardan biri diğerlerinden daha ön plana çıkmaktadır.

Mitolojik kökler karmaşık köklerdir. İçlerinde dini inançların izleri olduğu gibi, hayal unsurları da bulunmaktadır. Mitoloji ile ilgili hemen hemen bütün kaynaklarda efsane ile mitolojinin birbirine çok yakın olduğu belirtilmiştir. Efsanelerdeki mitolojik köklerin büyük bir bölümü, eski inanç sistemlerinden kaynaklanmaktadır. Kâinatın, dünyanın, yerin, göğün, yıldızların ve birçok gök cisminin yaratılışıyla ilgili olan bu tür efsaneler, bütün dünyada görülür ve benzerlik arz ederler.

Efsanenin köklerinden biri de tarihtir. Bir kısım efsaneler tarihi kökler üzerine teşekkül eder. Bu tür efsaneler, mitolojik köklü efsanelere göre daha yakın çağlarda teşekkül etmişlerdir. Halk için önemli olan bazı tarihi olay ve şahısların maceraları zamanla halkın muhayyilesinden katılan hayali unsurlarla birlikte, efsaneye dönüşmüştür. Halk üzerinde önemli etkiler bırakmış tarihi olaylar belli bir süre sonra efsaneleşir. Bu süre içerisinde bu olay kendinden bir şeyler kaybederken sürekli halk muhayyilesinin kattığı hayali unsurlarla günümüze kadar gelir.

Efsanelerdeki köklerden biri de dini köklerdir. Dini kahramanların maceraları çeşitli hayali unsurlarla birlikte zaman içerisinde efsaneleşmişlerdir. Dini kitaplarda anlatılan birçok macera halk arasında efsane haline gelmiştir. Halkın sevdiği din büyüğünün etrafında gerçekte olmamış olsa bile birçok efsane teşekkül etmiştir.

Her efsanede az çok hayali bir yön vardır. Halk geçmişte olmuş bir olayı dilden dile anlatırken ona bir şeyler katar. İşte halk tarafından katılan bu unsurlar efsanelerin hayali, fantastik kökleridir. Efsanelerde anlatılan tarihi bir olay, bu hayali kökler sayesinde kronolojik tarih olmaktan çıkıp folklor anlatmasına, efsaneye dönüşmüştür.

Bir olayın efsaneye dönüşebilmesi yahut bir kahramanın etrafında efsane oluşabilmesi için, o olayın veya kahramanın halk için önemli olması; halkın tarihinin kaderinin akışını değiştirmiş olması gerekir.

Efsanenin oluşması meydana gelmesi çok eskidir. İptidai insanlar, tarihi hadiseleri hikâye şeklinde birbirlerine naklederlerdi. Bu hikâyeler, gittikçe efsaneye dönüşerek nesilden nesile, ülkeden ülkeye geçer ve yayılırdı.

Yalnız şunu unutmamak gerekir ki, bir olayın efsaneye dönüşebilmesi yahut bir kahramanın etrafında efsane oluşabilmesi için o olayın veya kahramanın halk için çok önemli olması; halkın tarihinin, kaderinin akışını değiştirmiş olması gerekir (Ergun, a.g.e, s.46).

Max Luthi'ye göre yeni bir kavram olan efsane (sage) aslında, gerçekte vukua gelmiş hadiseleri hikâye eder; fakat o gerçekten iki şekilde uzaklaştırılmaktadır. Ağızdan ağıza nakledilirken değişikliğe uğramasının yanında şairler tarafından edebî olarak işlenmeleri de başlıca değişme sebebi olmaktadır(Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi, 2001: 3).

Saim Sakaoğlu, efsanelerin teşekkülü konusunda R. Rosires ve M. Benigni’nin görüşlerinden hareketle efsaneleri üç kaynakta toplar.

Aynı akli kapasiteye sahip olan bütün milletlerde muhayyile aynı şekilde ortaya çıkar. Böylece benzer efsaneler oluşur.

Bir kahramanın hatırası zayıfladıkça onun şerefine yaratılmış olan efsane bu kahramanı terk eder ve daha ünlü birine mal olur.

Çevre değiştiren her efsane yeni çevrenin sosyal ve etnografik şartlarına kendisini adapte eder(Güleç, 2002: 92).

1.3. 3. Efsanenin Konuları

International society for folk-narrative research / Milletlerarası Halk Nakilleri Araştırmaları cemiyeti, konuları bakımından efsanelerin dört büyük bölümde toplanmasını kararlaştırmıştır:

1. Yaradılış Efsaneleri: Dünyanın yaradılışı, tabiat varlıklarının meydana gelişi, kâinatın sonu, mahşer ve kıyamet.

2. Tarihi Efsaneler: Kendi içinde şu bölümlere ayrılır: a) Adları belli olan yerler üzerine anlatılanlar.

b) İnsan topluluklarının oturduğu yerler üzerine anlatılanlar. c) Ünlü büyük mimari eserleri anlatanlar.

d) Millet ve hükümdar soylarını anlatanlar. e) Büyük felaketleri anlatanlar.

f) Tarihi şahsiyetlerin savaştıkları tabiatüstü güce sahip yaratıkları konu edinenler.

g) Savaş ve fetihleri anlatanlar. h) İsyanları işleyenler.

i) Âlim, şair, şeyh, mürit gibi çeşitli sahalardaki önemli şahsiyetlerin hayatını konu alanlar.

j) Aşk efsaneleri

k) Çoban, hizmetçi gibi ikinci derecede kalan fakat toplumda iz bırakmış insanların hayatı etrafında gelişen efsaneler.

3.Olağanüstü varlıklar, kişiler ve güçleri konu alan efsaneler de şu şekilde sıralanır:

a) Alınyazısı b) Ölüm ve ahiret c) Tabiat

d) Cin, peri ve ejderhalar e) Şeytan

f) Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar

g) Büyücü, üfürükçü gibi olağanüstü gücü olduğu sanılan kişileri anlatanlar. h) Esrarlı güçleri olduğuna inanılan hayvan ve bitkileri anlatan efsaneler. 4. Dini Efsaneler: Tanrı ve kahramanlarla ilgili efsaneler ise çeşitli seviyedeki din büyüklerinin hayatı, savaşları, mücadeleleri etrafında teşekkül etmiştir(Güleç, 2002: 93).