Edinburgh Eski ve Yeni Şehirleri, İngiltere

15. yüzyıldan bugüne İskoç başkenti olan Edinburgh, kalenin hakim olduğu organik Ortaçağ kent dokusuyla şekillenmiş Eski Şehir ve Avrupa'da şehir planlamasını etkileyen neoklasik üslupla tasarlanmış Yeni Şehrin birlikteliğiyle sıradışı bir yerleşim karakterine sahiptir (WHC/OUV_728, 2013).

Farklı kentsel peyzajlar sunan bu iki farklı şehir planlaması arasındaki kontrast, Avrupa coğrafyasında rakipsiz bir kentsel yapının temelini oluşturmaktadır. Eski şehir, kaleden yüksek bir sırt boyunca kayalık üzerindeki Holyrood Sarayı'na doğru uzanmakta olup Canongate'nin burgaj alanlarını ve dar "toftlara" dayanan ulusal yapı geleneğini ya da kendi çağında dünyanın en yüksek, dramatik, sağlam ve kendine özgü kiralık binalarını yansıtmaktadır. Eski Şehir'in en geniş, en uzun caddesi olan High Street'in oluşturduğu omurga ve önemli eski kamu binaları, tüccar ve soyluların evleri, küçük ve dar sokakları şehri oluşturmaktadır (WHC/OUV_728, 2013).

1767-1890 yıllarında inşa edilen Yeni Şehir, nadir görülen yüksek oranda planlanmış, döneminin ünlü mimarlarıyla ilişkili, özel ve kamusal açık alanlardan kapsamlı bir sistem oluşturan bahçeleri olan, topografyadan tam anlamıyla faydalanmak için tasarlanmış Georgian tarzında bir yerleşme alanıdır. Yeni Şehir'le birlikte ortaya çıkan planlama yaklaşımı ve mimarinin yüksek kalitesi, İskoçya'yı aşarak Avrupa çapında şehir planlamasının gelişiminde etkili olmuştur (WHC/OUV_728, 2013).

Kriter (ii): Yeni Şehrin ardışık planlı uzantıları ve mimarisinin yüksek kalitesi, İskoçya ve ötesinde standartlar belirledi ve 18. ve 19. yüzyılda Avrupa genelinde kentsel mimari ve şehir planlamasının gelişimi üzerinde büyük bir etki yarattı.

Kriter (iv): Eski ve Yeni Şehir, Eski Şehir'in kraliyet sarayları, manastırlar ve organik olarak geliştirilen burgaj arsalarından savunma surları olan iç görünümlü ortaçağ kentinden Yeni Şehir'in 18. ve 19. yüzyılların resmi Aydınlanma planlaması doğrultusunda, 19. yüzyılda Eski Şehir'in yeniden keşfedilmesi ve canlandırılması,

kadar Avrupa şehir planlamasındaki önemli değişikliklerin geniş ve etkileyici bir yansımasını oluşturur.

Şekil 3.15 : Edinburgh şehrinden genel bir görünüm (Clark, 2019).

DMA'nın dikkat çeken özelliği, Eski Şehir'in sahip olduğu farklı topografya ve Eski- Yeni Şehirlerin farklı dönemlerde olsa bile uyum içinde planlamış ana binaları, eşsiz manzaralar, panoramalar ve ikonik bir siluetidir (WHC/OUV_728, 2013).

450 ha'lık çekirdek bölgeye sahip Edinburgh Eski ve Yeni Şehirleri, ii ve iv olmak üzere iki kriterle 1995 yılında listeye kaydolmuştur. Alan, modern zaman içinde yaşayan bir şehir olarak gelişirken aynı zamanda adapte olan, tutarlı bir ifadeye sahip, ufuk çizgisini ve sınırları içindeki geniş görüş alanlarını koruyan bir yapıdadır. Tekil ölçekte farklı dönemlere ait yapıların yapı standartlarına dikkat edilmesi, sokak ve meydanların korunmuş olması özgünlük düzeyini yüksek tutmaktadır. Alanın canlı bir ticaret merkezi olmasının yanı sıra idari ve kültürel başkent olarak İskoçya için hala tarihi önemini sürdürmektedir (WHC/OUV_728, 2013).

İskoçya'daki tarihi çevrenin korunması ve yönetimi konusunda ulusal temel politika rehberi İskoçya Tarihi Çevre Politikası (SHEP)'dır. Bunun yanı sıra İskoç Planlama Politikası (SPP), tarihi çevre ile ilgili ulusal planlama politikasını içermekte ve

İskoçya Tarihi Çevre Politikası'nı desteklemektedir. Yerel politikalar ise Edinburgh Şehri Yerel Planı kapsamında aktarılmaktadır (WHC/OUV_728, 2013).

Şekil 3.16 : Edinburgh şehrine dair panaromik görüntü (Massive, 2019). DMA'nın koruma çerçevesini yerelde ve bölgede planlama politikasından hareketle aşağıda sıralanan yasal ve idari düzenlemeler oluşturmaktadır; 1997 tarihli Şehir ve Ülke Planlaması (İskoçya) Yasası, 1997 tarihli (Tescilli Yapılar ve Koruma Alanları) Planlama (İskoçya) Yasası, 1979 tarihli Eski Eser ve Arkeolojik Alanlar Yasası, 1992 tarihli Şehir ve Ülke Planlama Emri (İskoçya Büyük Kalkınma Prosedürü / GDPO), 1991 tarihli Edinburgh Bölge Belediyesi Onay Emri (WHC/OUV_728, 2013).

1997 tarihli (Tescilli Yapılar ve Koruma Alanları) Planlama (İskoçya) Yasası, DMA içindeki yapıların % 75'i A, B veya C kategorisinde tescillenmesine olanak tanımış, tarihi ve arkeolojik alanları, eski eserleri, Edinburgh Eski ve Yeni Şehri, Dean Köyü ve Batı Yakası bölgeleri için yeterli koruma sağlamıştır. Yapıların tescillenmesi ve koruma alanı tanımlamaları, varlığın ÜED'ini korumak amacıyla kapsamlı bir araç olan Skyline Politikası'yla birleştirilmiştir (WHC/OUV_728, 2013).

Edinburgh Belediye Meclisi tarafından onaylanan Skyline Politikası sayesinde varlık içindeki ve dışındaki manzaralar güvence altına alınmış bulunmaktadır. Şehrin geneli için temel görüşleri tanımlayan bu araç, şehir merkezini etkileyebilecek binaların

yükseklik kontrolünü gerçekleştirmekte, Arthur's Seat ve Forth Firth gibi önemli topografik özelliklere yönelik koruma sağlamakta ve böylece Edinburgh'un silüetini korumaktadır (WHC/OUV_728, 2013).

2006'da PR 1.döngüsü gerçekleştirilen DMA'na ilişkin sınırların yetersiz ve tampon bölgenin tanımsız ancak özgünlük ve bütünlüğün korunmuş olduğu bilgisi verilmiştir. 1997'de DMA için yürütme kurulu kurulmuş ve tam zamanlı bir alan yönetici tayin edilerek alanda yönetim kademelenmesi ulusal, bölgesel ve yerel düzey olarak belirlenmiştir. Koruma üzerine yasal düzenlemelerin yeterince etkili olduğu bildirilmiş, Ocak 2006'da kabul edilen planın Eylül 2005'ten itibaren uygulanmaya başlandığı ifade edilmiştir. Planın uygulanması ve eylemlerin izlenmesi sorumluluğu Edinburgh Belediyesi ve Historic Scotland'a (Tarihi İskoçya- rapor veren ve bu iki kurum tarafından kurulmuş olan Edinburgh Dünya Miras Vakfı'na aittir (WHC/PR.1_728, 2006). Vakfın rolü, DMA özelinde farkındalık uyandırmak, tanıtım yapmak, varlığın yönetiminde yerel halk ve paydaşların katılımını sağlamak iken (WHC/OUV_728, 2013), Historic Scotland ise İskoçya'nın tarihi çevresini araştırmak, bakımını yapmak ve tanıtmak için kurulan kamu yararına çalışan bir başka kurumdur (Historic Environment Scotland, 2018).

Genel olarak mevcut koruma durumu iyi ve yeterli olarak tanımlanmış, özetle bazı çalışmalar anılmıştır. Bu çalışmaların başında, yaşanan yangın sonrası Cowgate alanında ayrıntılı arkeolojik araştırmalar yürütülmesi, yine yangın sonrasında büyük koruma girişimiyle ilgili St. Giles Katedrali ve Edinburgh Kalesi koruma planı hazırlanması sıralanmaktadır. DMA statüsünün alana getirisi koruma ve ekonomi olarak değerlendirilmiş, yapıların onarımı ve korunması için finansman; yönetim planının geliştirilmesi; Belediye Meclisi’nin koruma fonu programının gözden geçirilmesi güçlü yönler olarak ifade edilmiştir. Alanla ilişkili kamu kurumlarındaki kötü terfiler ve yerel halkın miras alanına ilişkin bilinçsizliği ise zayıf yönler olarak aktarılmıştır (WHC/PR.1_728, 2006).

Finansman kaynakları olarak Belediye'nin (Edinburgh Belediye Meclisi) desteği ve vakfın (Historic Scotland) bütçesi ifade edilmiştir (WHC/PR.1_728, 2006).

2013'te gerçekleştirilen PR 2. döngüde ise alanın sınırları içinde ve çeperlerinde öğrenci konutları ve karma kullanıma dikkat çekilmiş, detaylarıyla birlikte etkisinin

potansiyel zararlarını göz önünde bulundurmak gerekliliği vurgulanmıştır. Alan içerisinde hava kalitesinin dikkatle izlendiği, devam etmekte olan tramvay çalışmalarının trafiği etkilediği ve bu nedenle araç emisyon eğilim bilgilerinin güvenilmez olduğu bildirilmiştir. Alanın bölümünde taşkın tehdidinin varolduğu ve periyodik raporlama sırasında taşkın savunmasının yapım aşamasında olduğu; geleneksel bir tampon bölgenin sunabileceğinden öte koruma alanı, tescilli yapı tanımlamaları ve kilit bir görüntüleme stratejisi üçlüsü uyarınca daha fazla gelişmiş koruma katmanları oluşturulduğu ifade edilmiştir (WHC/PR.2_728, 2013).

Ayrıca, 2008'de UNESCO ve ICOMOS Reaktif İzleme Misyonu tavsiyeleri uyarınca 2011 yılında revize edilmiş bir yönetim planı hazırlandığı ve onaylandığı bildirilmiştir. Bu plan çalışmasının geniş paydaş katılımı sonucu ortaya çıktığı; uygulanmaya devam edildiği; endüstri, turizm ve ulaşım yönetimi gibi farklı sektörlerde DMA bilinci ve kabulü oluştuğu; yönetim ve eylem planlarına doğrudan girdi (Edinburgh Turizm Stratejisi/ Edinburgh Ulaşım Stratejisi vb.) sağlandığı beyan edilmiştir (WHC/PR.2_728, 2013).

PR 2 dokümanında, son 6 yıl içinde planlama mevzuatında ulusal düzeyde önemli değişiklikler yapıldığından, yerelde ise Edinburgh Belediye Meclisi'nin şehirdeki kalkınmayı yönlendirmek için yerel yönelik politika ve önerilerini belirleyen yeni bir Yerel Plan hazırladığından bahsedilmiştir. Bunlara ek olarak, Yerel Plan'ın ilk defa DMA'na ilişkin bir politika içermesi ve bu süre içerisinde ilk defa yerel otoriteye dayalı bir DMA koordinatörü atanması konularına dikkat çekilmiştir (WHC/PR.2_728, 2013).

Eğitim ve farkındalık alanında faaliyet artışı olduğu, yeni projeler planlandığı, turizm işletmeleriyle işbirliğini arttıran yeni ortaklıklar kurulduğu, ziyaretçi merkezi olmamasına rağmen şehrin hikayesini anlatan birçok galeri ve müze olduğu bilgisi verilmiştir. DMA statüsünün eğitim, bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarını kısmen etkilediği, gönüllü projeler için fırsatlar sunulduğu, yıllık sunum programları düzenlendiği, okul atölyeleri yapıldığı, broşür ve haber bültenleri hazırlandığı ifade edilmiştir. Alanın ve şehrin daha geniş tanıtımı için kilit ortaklar ve gönüllülerle işbirliği içinde çalışıldığı, etkinliklerinden sergilere dek alandaki sosyal hayatı keşfetmek için bir i-Phone uygulamasının geliştirildiği bildirilmiştir.

Şehir merkezi için revize edilmiş bir yaya yol bulma sistemi ve ayrıca ziyaretçileri yönlendirmek, bilgilendirmek için gezi-yorumlama yöntemleri üzerinde durulduğu bilgisi verilmiştir. Bunları geliştirme fırsatları sunabilecek yeni teknolojinin kullanılması üzerine çalışıldığı bildirilmiş, bu navigasyon ve yorumlama yöntemlerinin yerel halkın, toplulukların ve toprak sahiplerinin yanı sıra şehre gelen ziyaretçilere de fayda sağlayacağı vurgulanmıştır (WHC/PR.2_728, 2013).

Finansman kaynakları %60 oranında merkezi ve %30 oranında yerel yönetimin bütçe desteğiyle %10 oranında STK, vakıf vb. yapılanmalardan gelen bağışlar olarak sıralanmış, kaynakların sınırlı olduğu ifade edilmiştir (WHC/PR.2_728, 2013). Taraf Devlet, 2003, 2004, 2008, 2009 ve 2011 yıllarında, DMM'ne toplam 5 tane Koruma Durumu Raporu sunmuştur. Bu raporlarda bahsi geçen toplam 6 tehdidin; 4'ü yapılaşma (konut), 1'i ulaştırma altyapısı kullanımından kaynaklanan etkiler, 1'i katı atıktır. Cowgate yangını nedeniyle 2011'e dek hazırlanan her raporda yangın diğer tehdit faktörü olarak anılmıştır (WHC/SOC_728, 2018).

PR 1. döngüde gelişme -özellikle yükseklik ve ölçek açısından uygun olmayan gelişme- ve turizm baskısı tehdit olarak anılmakta, yangın sürekli gündemde tutulmakta (WHC/PR.1_728, 2006), PR 2. döngüde ulaştırma altyapısı (kara taşımacılığı, ulaştıma altyapısından kaynaklanan etkiler), mirasın sosyal/kültürel kullanımları (turizm/ ziyaretçi/ rekreasyonun etkileri) ve iklim değişikliği ve şiddetli hava olayları (taşkın) tehdit faktörleri olarak sıralanmaktadır (WHC/PR.2_728, 2013).

DMK, DMA ile ilişkili toplam sekiz karar almış bulunmaktadır. Kararlar, 1995'te listeye kayıt kararı; 2003'te yangın sırası-sonrası eylemleri takdir ve etkilenen bölgeyi iyileştirmeye ilişkin karar; 2004'te varlığın yeniden gelişimi ve yangın sonrası görsel bütünlüğe ilişkin karar; 2008'de Caltongate gelişimi olası negatif etkileri nedeniyle Reaktif İzleme misyon davet kararı ve yine 2008'de Revize ÜED Beyanı ve Alanın Önemi Beyanı’nın kabulü kararı; 2009'da kalkınma projeleri, tampon bölge, alanda yükseklik kısıtlamaları ve alan planlamasında ufuk çizgisi uygulaması kararı; 2011'de ''Temel Görüşlerin Korunması Rehberi - Skyline Politikası''ni memnuniyetle karşılandığını, koruma alanları-tampon bölge ilişkisinin kurulması gerekliliğini, kalkınma projelerinin plan ve detaylarını inceleme talebini

içeren karar; 2013'te Retrospektif ÜED Beyanı'nın kabulü kararı olarak sıralanmaktadır (WHC/CD_728, 2018). DMK tarafından alanla ilişkili kayıt ve revize çalışmaları dışında yönetim ve yönetim planına ilişkin takdir ve tavsiye kararları alınmıştır