DPT ve Planlama

DPT, Milli Güvenlik Komitesi tarafından çıkarılan 5 Ekim 1960 tarihli ve 91 sayılı kanunla kurulmuştur. Kurumun amaçları, “iktisadi ve sosyal durumu teferruatlı olarak tespit ve temayüllerini tayin ile kalkınma için takip edilecek iktisadi ve sosyal politikayı ve hedefleri tayinde hükümete yardımcı olmak ve bu hedefi gerçekleştirecek uzun ve kısa vadeli plan ve programları hazırlamak ve planın başarı ile tatbiki için gerekli tedbirleri tespit ve tavsiye etmek” olarak sıralanmaktadır (MEHTAP, 1966: 62).

1960 yılında kurulan DPT ve kalkınmanın planlanması düşüncesi 1961 yılında kabul edilen yeni anayasada yer almıştır. Planlı kalkınma, “İktisadi ve Sosyal Hayatın Düzeni” başlığı altında, 41. maddede devletin ödevleri arasında düzenlenmiştir:

"İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek; bu maksatla milli tasarrufu arttırmak, yatırımları toplum yararının gerektirdiği önceliklere yöneltmek ve kalkınma planlarını yapmak devletin ödevidir."

1961 Anayasasının “Kalkınma Planı ve Devlet Planlama Teşkilatı” başlığı altındaki 129. maddesinde ise Devlet Planlama Teşkilatı’nın kuruluşu ve kalkınma planı yer almaktadır:

“İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma plana bağlanır. Kalkınma bu plana göre gerçekleştirilir. Devlet Planlama Teşkilatı”nın kuruluş ve görevleri, planın hazırlanmasında, yürürlüğe konmasında, uygulanmasında ve değiştirilmesinde gözetilecek esaslar ve planın bütünlüğünü bozacak değişikliklerin önlenmesini sağlayacak tedbirler özel kanunla düzenlenir.”

DPT’nin görevleri şunlardır:

a. Memleketin tabii, beşeri ve ekonomik kaynak ve imkânlarını tam olarak tespitle hükümetin takip edeceği iktisadi ve sosyal politikayı ve hedefleri tespitte yardımcı olmak;

b. Muhtelif Bakanlıkların iktisadi politikayı ilgilendiren faaliyetlerinde koordinasyon temin etmek için tavsiyelerde bulunmak, müşavirlik yapmak;

c. Hükümetin kabul ettiği hedefleri gerçekleştirecek uzun ve kısa vadeli planları hazırlamak;

d. Planların başarı ile uygulanmasını temin için daire ve müesseselerle mahalli idarelerin kuruluş ve işleyişlerini ıslah hususunda tavsiyelerde bulunmak;

e. Plan tatbikatını takip ve gerekli tadilleri teklif etmek;

f. Özel sektör faaliyetlerini planın hedef ve gayelerine uygun bir şekilde teşvik ve tanzim edecek tedbirler tavsiye etmek;

g. Milli bütçe tahminleri hazırlamak;

h. Plan ve programların yürütülmesinde takip ve koordinasyon sağlamak amacıyla muhtelif daire ve teşekküllerin yüksek seviyede sorumlularının katılacağı komisyonlar toplamak;

i. Üçer aylık tatbikat raporlarını yürütücü dairelerden alıp konsolide ederek mercilerine sunmak ve ahenk sağlayıcı koordinasyon tedbir ve standartlarını yürürlüğe koymak;

j. Plan ve programların aksadığı sahalarda organizasyon ve metot inceleme ve eğitimlerinin öncelikle yapılmasını temin etmek (MEHTAP, 1966: 62–63).

DPT, Yüksek Planlama Kurulu ile merkez teşkilatından oluşmaktadır. Yüksek Planlama Kurulu bazı bakanlarla plancı teknisyenlerden oluşmaktadır. Kurulda, Başbakan ya da Başbakan Yardımcısı, Bakanlar Kurulu tarafından belirlenen üç bakan, Planlama Müsteşarı, İktisadi Planlama Dairesi Başkanı, Sosyal Planlama Dairesi Başkanı ve Koordinasyon Dairesi Başkanı bulunmaktadır. Kurul, ekonomik ve toplumsal politikaların tayininde Bakanlar Kuruluna yardımcı olmakla görevlidir. Kurulun bir başka görevi de hazırlanan planları hedeflere uygunluk ve yeterlilik açılarından Bakanlar Kuruluna sunulmadan önce incelemektir (Aslan, 1998: 106).

DPT’nin merkez teşkilatının başında Başbakanlığa bağlı bir müsteşar bulunmaktadır. DPT kurulduğunda üç daire başkanlığından oluşmaktadır. Teşkilatın ilk örgütlenme biçimi şu şekildedir:

DPT’nin Kuruluşundaki Örgüt Yapısı

İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığı -Uzun Vadeli Planlar Şubesi

-Yıllık Planlar Şubesi -Sektör Programları Şubesi

-Devamlı ve geçici ihtisas komisyonları Sosyal Planlama Dairesi Başkanlığı -Araştırma Şubesi

-Planlama Şubesi

-Devamlı ve geçici ihtisas komisyonları YÜKSEK PLANLAMA KURULU MERKEZ TEŞKİLATI MÜSTEŞAR D A İR E B A Ş K A N L IK L A R I

Koordinasyon Dairesi Başkanlığı -Mali ve Hukuki Tedbirler Şubesi -Tetkik ve Tahlil Şubesi

-Yayın ve Temsil Şubesi -Koordinasyon komiteleri Kaynak (MEHTAP, 1966: 63–64)

Bu yapıya, 1967 yılında Yatırımları ve İhracatı Teşvik Daire Başkanlığı ile 1972 yılında Kalkınmada Öncelikli Yöreler Daire Başkanlığı eklenmiştir (Krueger, 1974: 120; Aslan, 1998: 106).

DPT, kalkınma planlarının hazırlanması, uygulamanın takip edilmesi ve ekonomik duruma ilişkin tavsiyelerde bulunmakla görevli bir kuruluştur. Planlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girmektedir. Kamu kurumları açısından planlar bağlayıcı niteliktedir. Özel sektör için ise yol gösterici ve teşvik edicidir. DPT’nin Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilen tavsiyeleri resmi politika haline gelmektedir. DPT, esas olarak bir danışma kurumudur. Kamu kesimi faaliyetlerinin plana uygunluğunu takip etmekle sınırlı olan uygulamaya ilişkin yetkisi, 1967 yılında Yatırımları ve İhracatı Teşvik Daire Başkanlığının kurulmasıyla birlikte özel sektörü de kapsayacak biçimde genişlemiştir. Yatırımları ve İhracatı Teşvik Daire Başkanlığı, ihracat ve yatırım teşvikleri ile sermaye malları ithalatına ilişkin izinleri planlara uygunluk açısından denetleyerek vermektedir. DPT böylelikle ekonomi politikaları üzerinde güçlü bir etkiye sahip olmuştur. Ancak özel sektöre ilişkin bu yetkisi 1971 yılında kaldırılmıştır (Krueger, 1974: 120–121).

DPT’nin kuruluşuyla ortaya çıkan planlama anlayışı 1930’ların planlama anlayışından büyük ölçüde farklıdır. Bununla birlikte, sanayileşme verilen önem ve kendi kendine yeterlilik her iki plan anlayışında da bulunmaktadır. 1930’ların planları sanayileşme planı adını taşımaktadır ve yalnızca sanayinin geliştirilmesi amacını taşımaktadır. 1960’larda DPT ile başlayan planlama faaliyeti ise daha geniş kapsamlıdır ve bütün sektörlerle birlikte sosyoekonomik kalkınmanın tüm yönlerini içermektedir (Herschlag, 1988: 22; Kepenek, 1990: 137).

1960’ların planlama anlayışında eğitim, sağlık ve altyapı yer almakla birlikte ekonomik büyüme, milli gelir, yatırım ve istihdam gibi niceliksel yan ağır basmaktadır. Bu tür niceliksel büyüklükler planlarda makro ekonomik düzeyde, sektör düzeyinde ve proje düzeyinde ele alınmaktadır. Ekonominin tüm sektörleri bütünlük içinde ve toplam kaynak dağılımı çerçevesinde düşünülmektedir. İstihdamın artırılması, adil bir gelir dağımı sağlanması ve bölgeler arası eşitsizliklerin azaltılması da hedeflenmektedir. Yıllık ekonomik büyüme oranının,

kalkınmanın temel belirleyici faktörü olarak varsayılması, sanayiye öncelik verilmesi ve her bir beş yıllık kalkınma planının uzun dönemli stratejinin bir bölümünü oluşturması bu dönemdeki planlama faaliyetinin en önemli özellikleri arasındadır (Hale, 1981: 145).

1960’larda DPT’nin kuruluşuna ek olarak, kamu yönetiminin kalkınma hedeflerinin gerçekleştirilmesindeki etkinliğinin artırılmasına çalışılmıştır. Kamu yönetiminin kalkınma sürecinde kilit öneme sahip olduğu düşüncesi, ilk kalkınma planında (1963–1967) ve yıllık programlarda yer almıştır. Kamu yönetimine atfedilen bu rolün gerçekleştirilmesi için kamu yönetiminde yeniden yapılanma çalışmaları yapılmıştır. Bu girişimlerin ilkini 1963 yılındaki Merkezi Hükümet Teşkilatı Araştırma Projesidir (MEHTAP). Projenin amacı, merkezi yönetimin işlevlerinin araştırılması ve etkinliğinin artırılmasına yönelik öneriler geliştirilmesidir. Bu projeyi tamamlamak üzere 1964 yılında İdari Reform Komisyonu kurulmuştur. İdari Reform Komisyonu, idari işlemlerin iyileştirilmesi, taşra teşkilatı ve yerel yönetimler konularında çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmalar sonucunda ortaya çıkan önerilerin uygulanması amacıyla, reform çalışmalarından sorumlu bir kurum oluşturulmamış, bu görev DPT’ye verilmiştir. Ancak, DPT’nin çok sayıdaki diğer görevleri ve bu alanla ilgili personel yetersizliği, ayrıca siyasal ve iktisadi rolüne ilişkin siyasal tartışmalar nedeniyle istenilen amaca ulaşılamamıştır. Söz konusu görev bir süre, yine 1960’lı yıllarda kurulan Devlet Personel Dairesi Başkanlığına veriliştir. Devlet Personel Dairesi Başkanlığı da bu amaca uygun kadrolara sahip olmadığından, öneriler uygulanamamıştır (Berkman ve Heper, 2001: 154–156; KAYA, 1991: 2).

1960–1980 döneminin idari reform alanındaki üçüncü girişimini İdari Reform Danışma Kurulunun çalışmaları oluşturmaktadır. Bu girişim, daha önceki girişimlerden istenilen sonucun alınamaması nedeniyle ortaya çıkmıştır. İdari Reform Danışma Kurulu da sorunları belirlemek ve çözümler geliştirmek amacı doğrultusunda çalışmalar yürütmüştür. Ancak bu girişim de istenen reformların yapılmasını sağlayamamıştır (KAYA, 1991: 2).

1960–1980 dönemi Türkiye’de, dünyadaki kalkınma alanındaki benzer gelişmelere paralel olarak, ulusal kalkınmayı planlama yoluyla gerçekleştirme

çabalarının önem kazandığı bir dönem olmuştur. Bu amaçla yalnızca DPT gibi doğrudan kalkınmayla ilgili bir kurumun oluşturulması ile yetinilmemiş, kamu yönetiminin de yeniden yapılandırılması hedeflenmiştir. Ancak, yeniden yapılanma çalışmaları sonuçsuz kalmıştır.

Bu dönemde bürokrasinin yeni anayasa, DPT, Devlet Personel Dairesi Başkanlığı ve Kamu İktisadi Kuruluşları gibi araçlarla yönetimdeki etkisini artırdığı öne sürülmektedir (Berkman ve Heper, 2001: 154). Bir başka görüşe göre de bürokrasi söz konusu değişiklikle Cumhuriyetin ilk yıllarındaki güçlü konumunu yeniden kazanamamıştır. Yalnızca, bürokratik tahsis mekanizması yoluyla yükselen sanayi burjuvazisinin güçlenmesine katkıda bulunmuştur (Keyder, 1989: 121).

Planlı Dönemdeki Kalkınma Planları

Kalkınma Planı Dönemi Resmi Gazete Tarihi Resmi Gazete Sayısı

1. BYKP 1963–1967 03.12.1962 11272

2 .BYKP 1968–1972 21.08.1967 12679

3 .BYKP 1973–1977 27.11.1972 14374

4 .BYKP 1979–1983 12.12.1978 16478(M)