Domates (Sanayilik)

✓ Üretimi ve tüketimi dünyada en yaygın sebze olan domatesin Havza sınırlarında sanayilik, Gediz – Bakırçay Havzalarında ise sofralık üretimi yapılmaktadır.

✓ Üretici ülkeler arasında birinci sırada Çin gelmekte; Çin’i Hindistan, ABD ve Türkiye izlemektedir.

✓ Türkiye’de üretilen domates, dünya domates ihtiyacının %7’sini karşılamaktadır (FAOSTAT).

✓ 2016’da Küçük Menderes Havzası’nda üretilen domates Türkiye’nin toplam domates üretiminin %4’ünü karşılarken Avrupa’da üretilen domatesin ise %2 civarına tekabül etmektedir.

✓ İlçenin sahip olduğu yoğun sanayi altyapısı nedeniyle sanayilik domatesin %57’si Torbalı’da üretilmektedir.

10 Diğer tüm koşullar ve fiyatlar sabit kabul edilip, yalnızca verim kaybı sonucu rekolte düşüşü sonucu tahmin edilen değerlerdir.

Şekil 9: Karşılaştırmalı Domates Üretimi (ton)

Kaynak: TÜİK, FAOSTAT¹¹

Sanayilik domates üretiminin temel aşamaları

Ürünün üretim aşamaları girdi temini, tarımsal üretim, ürün işleme ve işlenmiş ürün ticaretidir (Şekil 10).

Şekil 10: Havza’daki Sanayilik Domates Üretim Zinciri Diagramı

Kaynak: Frankfurt School çalışmaları.

✓ Girdi temininin ana unsurları yatırım girdisi (Makine-ekipman ve sulama yatırımları), yoğun iş gücü (Kadın işçiler el becerisi isteyen hasat, ekim/dikim, yabancı otlar ile mücadele gibi işlerde kullanılırken, erkek

11 Türkiye, FAOSTAT’a göre Batı Asya ülkeleri içindedir; dolayısıyla Avrupa üretimlerine Türkiye üretimleri dahil değildir.

- 5.000.000 10.000.000 15.000.000 20.000.000 25.000.000 30.000.000 2012

2013 2014 2015 2016

2012 2013 2014 2015 2016

Avrupa 21.673.770 20.935.815 22.629.551 24.349.689 24.169.570

Türkiye 11.350.000 11.820.000 11.850.000 12.615.000 12.600.000

İzmir 926.222 931.935 955.875 891.373 944.750

KMH 555.329 561.474 596.540 530.428 554.114

Avrupa Türkiye İzmir KMH

2016 KMH/AV: %2,3 KMH/TR: %4,4 KMH/İZ: %58,6

işçilerden sulama, tarla hazırlığı, ilaçlama gibi fiziksel güç gerektiren işlerde yararlanılmaktadır), gübre, sulama (Basınçlı ve vahşi sulama), enerji (Akaryakıt ve elektrik) teknik destek olarak sıralanabilir.

✓ Üretimin temel aşamaları ise toprak hazırlığı, fide dikim, sulama, gübreleme, hastalık ve zararlılar ile mücadele ve hasattır. Fide dikimi mart-nisan aylarında gerçekleşirken, en büyük sorun değişken ürün fiyatlarıdır. Aynı zamanda üreticilerin büyük bölümü toprak işlemeye gerekli özeni göstermediğinden makineli hasat imkanları zorlaşmakta ve makine ile hasat edilen ürünlerde kalite düşüşü oluşmaktadır.

✓ İşleme / Ürün Oluşumu: Havza’da sanayilik domates farklı alanlarda değerlendirilmekte, yaygın olarak salça ve kurutulmuş domates olarak işlenmektedir. Havza’da çok sayıda salça ve kurutulmuş domates fabrikası bulunmakla birlikte, ürün Havza dışındaki fabrikalara da gönderilmektedir. TOBB Sanayi İstatistikleri’ne göre, İzmir’de toplam 59 domates salçası ve 32 adet kurutulmuş domates işletmesi bulunmaktadır. İzmir, Türkiye genelinde domates salçasında 2. ve kurutulmuş domateste 3. sırada yer almaktadır.

✓ Satış / Pazarlama: Salça olarak işlenen domatesler iç pazara ve ihracata sunulur. İç pazara gıda toptancıları, firmaların distribütörleri gibi kanallarla satış yapılırken, ihracatta fabrika direkt kendisi ihraç edebileceği gibi ihracat yapan farklı firmalar da bulunabilir. Kurutulmuş domatesler ise ağırlıkla ihraç edilmektedir.

İklim değişikliği ve üretime olası etkileri

Tablo 12’de, Küçük Menderes Havzasında 2021-2050 yılları arası iklim değişikliğinin sanayilik domates üretimine etkileri, adaptasyon kapasitesi ve öneriler mevcuttur.

Tablo 12: KMH’de 2021-2050 yılları arası öngörülen iklim değişikliğinin sanayilik domates üretim zincirine ve adaptasyon kapasitesine etkileri

İklim Değişikliği

Faktörleri Alt Başlıklar Olası Beklenen

Sonuç Girdi Temini

Tarımsal Üretim Ürün İşleme

Adaptasyon kapasitesi Öneriler Domates Üretimine Etkisi Rekolteye Etkisi Kaliteye

Etkisi

↑Sıcaklık artışı Sulama ekipmanları

Ortalama sıcaklık artışı döllenme sıcaklıkları arasında kalır

Hasat tarihlerinin 1-2 hafta

erkene çekilmesi (önemsiz etki) Kaliteye olumlu etki

Aşırı soğuk

Morfolojik Dönem

Gece ve gündüz

sıcaklık farkı İklim değişikliği senaryosuna göre gece ve gündüz sıcaklık değişimi ölçülememiştir.

Çiçeğe ve fideye Don vurma

↑Sıcaklık artışı Fide temini talep artışı

Çiçek ve fideye don vurma

olasılığı düşüyor Rekolte artışı Önemsiz etki

Aşırı sıcaklık Fizyolojik etki ↑Aşırı sıcak gün

sayısı artışı Önemsiz etki

Bitkilerin maruz kaldığı aşırı sıcaklık sebebiyle üründe yanma ve vejetasyonun kısalması teminine bağlı ek üretim maliyetleri;

Hammadde kalitesinin düşüşü nedeniyle ek hammadde ihtiyacı ve gelir kaybı.

Önemsiz etki Tüm fenolojik dönemlerde bitki stresinde artış ve süresi bilinci yetersiz.

Toprağın su kaybını

Su stresinde artış. Bitkide solma, su kaynağında azalma, kuyu sularının çekilmesi, enerji ve maliyet artışı

Nispi nem Hastalıklar ↓Nispi nemde

%1,3 azalma

Sis Döllenme İklim değişikliği çalışması yapılacak gerekli veri bulunamamıştır.

Dolu

talep artışı Yaprak, fide, meyve kaybı Rekoltede çok düşük azalma

Kaliteyi düşürücü etki

Düşen rekolte nedeniyle daha yüksek fiyat ile ham madde temini, ek üretim

maliyetleri; Tarım sigortalarına yönelik farkındalık

Önemsiz etki Döllenmeye olumlu etki Rekoltede çok az artış

Direkt etkisi

yok Ham madde arzındaki artış sonucu düşük maliyetle daha yüksek kaliteli ham madde temini.

Önemsiz etki Vejetatif büyümede olumlu gelişme

Olumlu Önemsiz Hafif olumsuz Orta derecede

olumsuz

Önemli

olumsuz ↑ artış ↓ azalma → sabit/etkisiz

İklim değişikliğinin üretim zincirinde yaratılan değere etkileri

2021-2050 yılları arasında olası iklim değişikliği, Havza’daki sanayilik domates üretimi ve rekoltesini olumsuz etkileyebilecektir. Bu olumsuzlukların sadece iklim değişikliğinden değil, aynı zamanda Havzanın tarımsal altyapısından kaynaklanması beklenmektedir. Örneğin, açık sistem gölet ve kanaletlerin varlığı buharlaşmayı artıracağından su temininde sıkıntılar daha fazla yaşanacaktır. Yine bölgenin göç alarak şehirleşmesi ve sanayinin gelişmesi, kırsal kesimin kullandığı suya olan talebin ve tarım kesiminin kullandığı su üzerindeki baskının her geçen yıl artmasına neden olacaktır.

Bunlarla birlikte sıcaklık artışlarının bir miktar olumlu etkileri beklenmektedir. Fakat ekstrem sıcaklıkların verimliliğe ve kaliteye olumsuz yansımaları söz konusudur.

İklim değişikliği tahminleri göz önünde bulundurulduğunda ve diğer faktörler sabit tutulup rekoltede %4-7’lik kayıp varsayıldığında; toplam üretimde gerçekleşecek değer düşüşünün, tarımsal üretimde ortalama 6,8 milyon TL ile 11,9 milyon TL arasında, sanayide işleme sonrası toplam oluşan değerde ise 12,2 ile 21,4 milyon TL arasında olacağı tahmin edilmektedir (Tablo 13).

Tablo 13: %4 ve 7 Rekolte Düşüşü Durumda, KMH Sanayilik Domates Üretim Zinciri Değer Kaybı¹²

Üretim Aşaması Ürün Mevcut Üretim

Miktarı (ton)

Mevcut Üretim Değeri (binTL)

%4 Rekolte Kaybı (binTL)

%7 Rekolte Kaybı (binTL)

Tarımsal Üretim Sanayilik Domates 487.564,00 170.647,40 163.821,50 158.702,08

Ürün İşleme Domates Salçası 82.711,75 285.851,81 274.417,74 265.842,18

Kurutulmuş Domates 1.625,21 19.307,53 18.535,23 17.956,01

Toplam 475.806,74 456.774,47 442.500,27

Kaynak: Frankfurt School çalışmaları.

Üretim miktarında meydana gelebilecek düşüşler zincirin diğer halkaları üzerinde de etkili olabilir. Ürün arzının azalışı, sanayicilerin farklı bölgelerden ham madde temini yoluna gitmesine sebep olarak ilave maliyet yaratabilecektir. Ayrıca arz düşüşü ürün fiyatlarında artış yaratacağından üretim maliyetlerini artırabilir. Bununla birlikte, oluşacak kalite kayıpları ve yükselen üretim maliyetleri, bu firmaların uluslararası rekabet gücünü düşürerek pazar paylarını olumsuz etkileyebilir.

İklim değişikliği konusunda bilgi sahibi olan yerel üreticilerin, düşük kazanç elde ettikleri sanayilik domatesin iklim değişikliğine uyumu için yatırım yapma eğiliminde olmadıkları görülmüştür.