Dolaylı Etkiler

2.4.2.1. Jeopolitik faktörler

Petrol üretimi ve rafineri bölgelerinde gerçekleşen gerginlik, huzursuzluk ve çatışma durumları petrolün tüketicilere ulaşımına tehdit teşkil etmes petrol fiyatlarının artmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bu sebeple, politika faktörü, belirli politik koşullar ve çatışmalardan etkilenen ani ve acil bir etken olup, mesela (2000-2010) dönemindeki petrol fiyatlarının tarihte görülmemiş düzeylere ulaşmasında rol oynamıştır. Örneğin;

 Irak'da politika ve güvenlik açısından gerginlik ve istikrarsızlığın devam etmesi.  Batı ve İran arasındaki Tahran nükleer programı ve Avrupa Birliği'nin Güvenlik

Konseyi ile dayatmalarda bulunma ihtimalinden ortaya çıkan gerginlik.

 Suudi Arabistan'dan sonra en büyük ikinci petrol ihracatçısı olan İran üzerindeki yaptırımların artması.

 11 Eylül 2001 olayları ve ham petrol fiyatlarının düşüşündeki rolü.

 Daha yakın zamanlarda yaşanan arzın engellenmesinin (ya da kaynak gelişiminde kısıtlamaların) Nijerya, Venezuela, Irak, İran ve Libya'daki politik olaylardan kaynaklanması (James D Hamilton, 2014, s.7). Yine de, tarihte de sayısız kere kanıtlandığı üzere jeopolitik krizler petrol fiyatlarını kısa vadede yükselten en büyük etkenlerden biridir.

 2011'de çatışmaların hararetlenmesiyle savaş Libya ekonomisine hasar vermiş ve tüm sektörleri etkilemiştir. Bu etkilerden biri de Libya petrol sektöründeki tüm yabancı şirketlerin ülkeden ayrılmasından sonra 1,6 mb/d değerinden fazla olan petrol üretiminin gerilemesidir. Enflasyon da artmış ve 2011'in Ekim ayında neredeyse %30'a ulaşmıştır. Libya dinarı döviz kurunun gerilemesi de Libya ekonomisinin, ülkenin GYSİH'sinin %80'ine ve ihracatını %97'sine tekabül eden petrol sektörüne çok büyük oranda bağlı olmasındandır.

Yukarıdakilerden Libya ekonomisinin sektörsel çeşitlilik elde etmeye ve küresel fiyat dalgalanmalarına maruz kalan petrol sektörüne olan artan bağımlılığı ortadan kaldırmaya çalışan üretimci faaliyetleri desteklemeye uğraşmazsa aşırı dalgalanmalara maruz kalmaya devam edecektir. Özel yatırımlar işletme sektörü ile teşvik edilmelidir, böylece ekonominin kira gelişimi evresinden gelişmiş üretim ve rekabet aşamalarına geçecektir.

Petrol fiyatlarındaki sert düşüşlerin ekonomilerin ve dünyanın her yerindeki finansal pazarlarındaki dengeleri bozduğu bilinmekte olup, petrol fiyatları geçtiğimiz yılın yarısına düşüp varil başına 110 dolar yerine 55 dolar fiyatında olması muhtemeldir ve bunun sebebi küresel petrol pazarının ürün genişlemesiyle büyümesidir. Jeopolitik olaylar da petrol arzını düşürmek yetine artırarak petrolün yönünü değiştirebilmektedir. Gelecek yıllarda, petrol fiyatları üzerinde baskı, hem tarafından artış veya düşüş jeopolitik nedeniyle artabilir (Chai ve diğerleri, 2018). Bilhassa önemli bir tedarikçinin sağladığı petrol arzına tehdit teşkil eden herhangi bir politik olay kesinlikle petrol fiyatlarında artışa sebep olacaktır.

2.4.2.2. İklimsel faktörler

Değişen bir iklim ve ekstrem hava koşulları (kasırgalar, tornadolar, fırtınalar) fiziksel olarak altyapı ve üretim tesislerine zarar vererek petrol arzını engelleyip fiyatları yükseltebileceğinden petrol ve gaz sektörüne büyük zorluklar teşkil etmektedir. (Cruz & Krausmann, 2013, s.50) İklim petrol talebini belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. Soğuk havalar evlerin, fabrikaların ve benzeri binaların ısıtılması için daha fazla yakıt tüketimine sebep olmaktadır. kış aylarında petrol takibi artmaktadır ve genelde günlük 25 milyon varil kadar tüketim artışı görülmektedir. Yaz mevsiminde de aileler daha çok benzin türü petrol ürünü tükettiğinden petrol talebi artmaktadır ve daha soğuk kuzey bölgelerine kıyasla sıcak güney bölgelerinde artış gösterdiğinden OPEC üretim tavan miktarını belli bir fiyat düzeyinde kalınması için yılların mevsimlerine göre ayarlamaktadır. Ancak, insan hayatına zarar veren çevresel bozulmanın ekonomi, küresel ısınma ve iklim değişikliği 23 _{üzerinde büyük bir etkisi bulunmaktadır (Erdoğan}

23 _{- Bu terim her formdaki iklim istikrarsızlıklarına, ancak özellikle bir iklimden diğerine büyük bir geçişe atfen}

& Ganiev, 2016a, s.1). Yüksek sıcaklıkların, enerjinin ana kaynağı olan termal enerji üzerinde olumsuz etkisi olacaktır. Düşük ısı motorları açısından petrole olan talep artacaktır. Benzer şekilde, doğal felaketlerin petrol talebi düzeylerindeki etkisi en büyük faktörlerdendir.

 1986'daki finansal krizin ana sebeplerinden biri o dönemde beklenen koşullara uymayan ılımlı havaydı. Üretici ülkeler kış mevsiminin çok yıpratıcı geçip arz artışında sebep olmasını beklerken aslında tam tersi olup az taleple sonuçlanıp arzın talebi geçmesiyle petrol pazarında negatif şok gerçekleşmiştir.

 Katrina 24 _{ve Humberto Kasırgaları bazı ABD rafinelerini yok etmiştir.}

 Petrol ekonomisinin 2004 yılında uğradığı petrol şoku sert hava koşullarının sonucuydu. Özellikle önemli tüketimci ülkelerdeki hava koşulları ve Meksika Körfezi'ndeki Evan Kasırgası petrol taleplerinde artışa ve 2004'ün Eylül ayı ortasında Japonya'da kasırga dolayısıyla nükleer reaktörlerin geçici kapatılmasıyla petrol arzlarında artışa sebep olmuştur.

 2011'de Libya'daki huzursuzluğun başından beri Brent ham fiyatları varil başına %2,6 artıp 105,2 dolara çıkmıştır, bu da 2008'deki finansal krizden beri en yüksek seviyedir.25 _{Tüm bu olayların petrol üretimini durdurma kapasitesi vardır,}

en sonunda ise ticaretçilerin petrol arzında eksiklik olduğunu inanmasına sebep olmaktadır. Çoğu durumda, petrol piyasasında bu olayların etkisi olduğunu genellikle oldukça büyüktür.

2.4.2.3. Diğer faktörler

Psikolojik faktörler

Petrol fiyatlarını etkileyen "davranışsal - psikolojik" faktörler bulunmaktadır. Bunlar üreticilerin, tüketicilerin ve spekülatörlerin davranışlarıyla ve küresel pazarlar üretim,

Ancak, bilim adamları bu terimi daha geniş bir kapsamla kullanıp, iklim soğuması da dahil olmak üzere iklimdeki doğal değişiklikleri de kapsama eğilimindedirler (bkz: EIA, 2017, s.219).

24 _{-Örneğin, Katrina Kasırgası 2005 yılının Ağustos yılında meydana gelip Amerika-Meksika körfez devletlerini}

vurup ABD petrol üretiminin %25'ini yapan tesisleri etkilemiştir. Bütün ABD'nin petrol rafine kapasitesinin %10'una tekabül eden rafinerilerin kapatılması planlamış, günlük 1,5 mb/d ham petrol ve 2 mb/d rafine petrol üretimi düşüşüne sebep olmuştur ve bu durum küresel pazarda ham, rafine petrol arzı gerginliği yaratmış ve petrol fiyatlarında ani yükselmelerle sonuçlanmıştır.

satış ve petrol sözleşmeleri satın almadaki kararlarını etkileyen faktörler gruplarıdır. Eylül 2011'de gerçekleşen "9,11" terörist saldırısı dünya petrol pazarında insanların psikolojisini etkileyerek panik yaratmıştır.

Teknik faktörler

Bu faktörler araştırma, geliştirme, çıkarma teknolojileriyle ilgili olup petrol üretim teknolojisi karışık ve tüm etkenleri birbirine bağlıdır. Endüstriyel bir sektör olan petrolün fiyatı malzemeyi yerden çıkartma ve arıtmaya bağlı olup, bu sektörde gerçekleşecek herhangi bir bozukluk yada önemli bir teknik aksaklik beraberinde yeni maliyetler getirebilir ve bu malın nihai fiyatına etki edecektir.

Tüm bu faktörler fiyatta artışların ve pazar dengesizliklerinin yakın gelecekte petrol piyasasının kalıcı bir özelliği olmaya devam edeceğini göstermektedir. Ayrıca, petrol fiyatlarındaki bazı dalgalanmalar petrol pazarının özellikleri ve karışıklığı dolayısıyla etkilenmeyecektir. Böylece, hem üreten hem de tüketen ülkelerin sosyal harcamalar programlarında önemli değişiklikler ve petrol pazarı tarafından dayatılan yeni gerçeklikteki gelişmeler boyunca petrol fiyatlarındaki sert dalgalanmaları engellemeye son derece istekli olmalıdırlar.

Konunun karmaşıklığı nedeniyle "enflasyon seviyeleri ve merkez bankalarının performansları" gibi diğer faktörler enflasyon düzeyleri ve tüketim ile diğer işlerde kullanılan "sabit kıymetlerin maliyetleri"nin kontrolünde dahil edilmeyecektir. Nihayetinde, petrol fiyatları ve talep seviyesi arasındaki ilişkinin hala olumsuzdur, ancak, dünyada sürdürülen ekonomik gelişme ile diğer faktörlerin karmaşıklığının artması, özel dikkat gerektiren belirsizlikler ve gelecekte uygulanabilir herhangi bir fiyat geliştirirken yapılması gereken yoğun analiz, plan ve yatırımların petrol fiyatını etkileyeceği anlamına gelmektedir.