2.4. Küresel Petrol Fiyatı Şoklarının Ardındaki Faktörler
2.4.1. Doğrudan Etkiler
2.4.1.1. Arz ve talep arasındaki dengesizlik
Petrol fiyatlarının istikrarı arz ve talep faktörlerine ve bu ikisi arasındaki dengeye ilaveten petrolün küresel stokuna bağlıdır (Majumdar, 2016, s.70). Bu faktörlerin en önemlileri aşağıdakilerdir:
Dünya petrol arzı
Ekonomi araştırmacısı Kilian & Lee, (2014, s.71) petrol fiyatlarının 2011 sonlarında ve 2012 başlarında petrol fiyatları üzerindeki spekülasyonlardan dolayı sert şekilde düştüğüne inanmaktadır. Bunun Libya petrol arzlarındaki düşüşlerle ilgili kaygılarla bağlantılı olması gerekmektedir. Bazı ekonomistler 2014 Haziran'ında varil başına 110 dolardan 45 dolardan altına inmesine arz faktörlerinin talep faktörlerinden daha büyük rol oynadığını düşünmektedir (Husain ev ark., 2015, s.15; Chen vd., 2015, s.156).
Arezki vd., (2017, s.25) tarafından yapılan araştırmada petrol arzlarında gerçekleşen makul dışsal şokların petrol fiyatları üzerinde zaman içinde önemli etkilerinin olabileceği gösterilmiştir. Petrol arzındaki negatif şok petrol fiyatlarının 2025 yılında varil başına yaklaşık 110 dolara yükselmesine sebep olacaktır. Buna karşılık, küçük boyutundan dolayı pozitif arz şoku petrol fiyatlarını fazla düşürmemektedir. Karamsar petrol arzı senaryosundaki yükselen petrol fiyatları dünya GSYİH'sini 2020 yılından önceki yıllarda, yıllık %0,1 azaltacaktır.
Favoino, Zachmann, vd. (2016) tarafından yapılan başka araştırmalar petrol fiyatlarının düşüşünün Avrupa ekonomisindeki etkisi petrol talebinin gelecekteki dengesiyle ilgili beklentilere ve arz ile talepteki reel değişikliklerin nispi önemine bağlı olacaktır. James D Hamilton, (2008, s.29) 2014 yılındaki petrol fiyatları düşüşünün %12'sinin toplam petrol talebindeki azalmaya ve %15'inin ise mevcut petrol arzının artışından dolayı gerçekleştiğini doğrulayanlardandır.
Petrol fiyatlarındaki %73'lik bir düşüş petrol talebi ve arzı üzerine olan beklentilere dayandırılabilir. Bazı uzmanlar Kilian & Lee, (2014, s.2) petrol piyasalarındaki negatif spekülasyonlarının 2008 Aralık ayının küresel finansal krizinden sonra petrol
fiyatlarındaki düşüşün %25'ine sebep olduğu ve varil başına 35 dolara düştüğünü belirtmiştir. Mabro, (1991) ve James D. Hamilton, (2009b, s.220), birçok araştırmanın arz sıkıntılarının petrol fiyat şoklarının önemli bir faktörü olduğunu gösterdiğini belirtmiştir
(bkz Şekil 2.1.).
Şekil 2.1. 1986-2015 döneminde yaşanan çeşitli ekonomik ve jeopolitik olaylara tepki olarak Ham Petrol Fiyatları
1:ABD Enerji Standby Anlaşmasının bitmesi
2: Arap Petrol Ambargosu 3: İran Devrimi 4:İran-Irak Savaşı 5: Suudilerin Alternatif
üretim rolünü terk etmesi
6: Irak’ın Kuveyt’i işgali 7: Asya Finansal Krızi 8: OPEC üretim kesintisi 9: 9/11 saldırıları
10: Petrol Rezervlerinde Azalma 11: Küresel Finansal Kriz 12: OPEC üretim kesintisi Not: Son 40 yılı aşkın süredir, petrol fiyatları, siyasi, ekonomik ve diğer olaylara tepki vermektedir; Gelecekteki petrol arzı hakkında belirsizlikler oluşturacak ve ya gelecekteki arzı engelleyecek nitelikteki olaylar petrol fiyatlarını yükseltmektedir
Kaynak: (U.S. EIA., 2017). Thomson Reuters. Güncelleme: Aylık | Son Güncelleme: 31/05/2017. https://www.eia.gov/finance/markets/spot_prices.cfm
Genel olarak, arz şokunun ve talep şokunun ekonomiye ve ekonomik etkinliğe etkisi benzerdir ancak ülkeden ülkeye değişmektedir. Etkinin artmış olan arz durumunda, kanıtlanmış kaynağı olan petrol ihraç eden ülkeler için pozitif olmasına rağmen bu
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0 20 40 60 80 100 120 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 WTI
ülkelerin ekonomilerinin uzun vadede büyümesinde yavaşlatıcı etkiye sahiptir (Cashin, Mohaddes, & Raissi, 2014).
Küresel petrol üretimindeki istikrarlı artış "havlamayan köpek" örneğindeki gibi görülebilmektedir. Başka bir deyişle, dünya petrol üretimindeki artan trende rağmen nispeten yüksek petrol fiyatlarının devam etmesinin sebebi zamanında OPEC'in minimum fiyattaki etkisinden dolayı kabul gören algıydı. Ancak ağırlıklı ürünün pozisyonundaki değişim sonucu küresel petrol arzının gelecekteki yönü görüntüsünü özünden değiştirmeye yardımcı olmuştur. Bu ise karşılık olarak miktarı rekabetçi pazar dengesine bir seviye daha yakınlaştıran petrol fiyatlarındaki düşüşün zamanlamasını ve boyutunu açıklamaktadır. 1986'de benzeri bir set düşüş de görülmüştür. Bu düşüş Suudi Arabistan gönüllü olarak "swing üretici "(arz ve talebi dengede tutmak için üretimi kısıtlayan üretici) rolünü bırakmış ve petrol fiyatlarının varil başına 27 dolardan 14 dolara düşmesine sebep olmuştur. Petrol fiyat düşüşünden ancak 2000 yılında, yani 15 yıl sonra çıkabilmiştir.
Petrol pazarında fiyatlar arzın talebe göre fazlalaşmasından dolayı rekor hızlarda yaklaşık 2 milyon varil kadar düşmüş, OPEC ise üretimi kesmemiş, arz ve talebi dengeleyip hedef fiyatı elde tutmayı amaçlayan esnek üretici rolünü oynamamıştır. Bunun yerine 2014 Kasım toplantılarında17 üretimini düşürmeme ve 2015 Haziran'ında
ise üretimi kesmemeye devam etme kararı almıştır.
Özellikle Suudi Arabistan, petrol miktarlarını alıcılara birkaç dolar daha düşük fiyatlarda gösterip dünyanın en büyük üreticisi olmaya çalışmıştır, fiyatlar düşmüştür.
Dünya petrol talebi
Birçok analist Barsky & Kilian, (2004, s.19); Bodenstein, Guerrieri, & Kilian, (2012); Kilian & Murphy, (2012); Baumeister & Peersman, (2013); Kilian & Lee, (2014, s.6) ve Baumeister & Kilian, (2016b, 2017) 1973'e kadar uzanan petrol şoklarının çoğunun talepte değişiklikler sebebiyle gerçekleştiğine inanmaktadır. Petrol talebi tüketim talebi
17 - 27 Kasım 2014'de düzenlenen 166, toplantısında üretimi azaltama kararı ve 2015'in Haziran ayında
ve spekülasyon talebi olarak ayrılmaktadır.18 Dünya petrol talebi geçtiğimiz son on yılda
yılda bir milyon varil artmıştır. Sıkı yasalar getirerek petrolün yakıt olarak kullanımını azaltmaya çalışan sanayileşmiş ülkelerden ortaya çıkan talep azalmasını, Hindistan, Çin ve diğer gelişmekte olan ülkelerin büyüyen talebi telafi etmeye yardımcı olmuştur.19
Ancak kâr amacıyla gelecekler piyasası için petrol talebi, yeni aracıların girmesi, küresel pazarlara spekülasyonların girmesi, kağıt varil satışı anlaşmalarının talep üzerindeki farklı etkileri ve petrol talebini güçlendiren ekonomik büyüme asıl telafi faktörü olmuştur. Örneğin bazı araştırmalar Kilian & Lee, (2014, s.24) talepte spekülasyonun reel petrol fiyatlarında önemli bir rol oynadığı bilgisini onaylamıştır.
2011 yılında, her ne kadar ekonomik açıdan çok canlı geçmese de, özellikle Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki karışıklıklar ve İran ile Batı dünyası arasındaki nükleer enerji gerginliği sebebiyle, petrol fiyatları 2010 yılına nispeten 2 civarında değer kazanmıştı. Aynı bağlamda, 2012 başlarında İran ile gerginlik fiyat değişiklerini etkilemiştir (0-9$ arasında) (bkz Kilian & Lee, 2014, s.1). Hatta, ham petrol muhafaza edilip, pazar katılımcıları petrolü satın alımlarını gelecekteki yüksek fiyatları tahmin ederek yapabilmektedir. Bazı araştırmalar, yüksek petrol fiyatlarının spekülasyonları arttırdığını ve yatırımcıların petrol pazarlarına tüm güçleriyle giriş yapmasının petrol fiyatlarında yükselmelere sebep olduğunu doğrulamıştır.
Ticaretle uğraşanlar ise daha sonra zarar durdurma emri stratejisine başvurmakta ya da çıkarlarına yarayacak değerli bilgi elde ettiklerinde zararına sipariş vermektedir, böylece fiyatları daha da yükseltmektedirler. Satın alma sayısının güncel fiyattan daha yüksek olduğunu fark ettiklerinde fiyatları daha yükseğe çıkarmak için yüksek miktarda petrol alıp domino etkisi yaratmakta, fiyatları öncekinden yukarı çekmektedirlerdir, sonra da ellerindeki petrolü daha düşük bir fiyattan satmaktadırlar. Böylece petrol fiyatları sürekli dalgalanma hareketinde olmaktadır.
18 - Fattouh & Kilian, (2012, s.2) Petrol pazarında spekülasyonlar ekonomik terimlerle "herhangi bir kişinin hemen
kullanım için değil, gelecekte tüketmek için satın alması" olarak tanımlanmıştır.
19 -2001'den beri Çin ve Hindistan'da petrol talebi sırasıyla gün başına 0,27 ve 29,9 milyon varil olarak artmıştır.
Dünyanın petrol tüketimi günlük 85,1 milyar varildir. Aynı zamanda ortak bir standart olan WTI ham petrol fiyatı 25 Ocak 2002'de 19,7 dolardan 25 Ocak 2007'de 53,5 dolara yükselmiştir.
2.4.1.2. Küresel ekonomik büyüme
Küresel ekonomik büyüme ve küresel ham petrol talebinin petrol fiyatları üzerinde doğrudan etkisi vardır, bu ilişki tarihteki olaylar incelenerek kolayca görülebilmektedir. Yan'a göre (2012, s.42) ekonomik büyüme petrol talebinde artışa sebep olmakta, ancak arzı aşıp daha yüksek fiyatlara neden olabilmektedir. Bunun bir örneği sanayileşmiş ülkelerin genişlemesinin sonucu olan, dünyanın 21. yüzyıl başındaki hızlı kalkınmasıdır (Bkz.Yan, 2012, s.42). Ayrıca 2008 sonlarındaki finansal kriz ile küresel ekonominin gerilemesi ve petrol talebinin azalması fiyatlarda düşüşle sonuçlanmıştır. Genel olarak dünya petrol fiyatlarında büyüme ve dengesizlik arasında net bir bağlantı vardır.
2.4.1.3. Parasal faktörler
ABD doları cinsinden petrol takviminin benimsenmesinden sonra, doların döviz kurunun düşmesi ve dünya marketlerinde petrol fiyatının azalması beklenmektedir.20
Böylece, petrol için talep artacak ve pazar yeni koşullarda dengelenmeye bırakılır ise doların düşüşünün diğer faktörlerin sabit kaldığı düşünülürse, toparlanacağı ve dolar fiyatının artacağı beklenmektedir. Dolar döviz kurunun dalgalanmaları petrol fiyatlarının istikrarını doğrudan etkilemektedir. ABD dolarının değerinde bir düşüş diğer dövizlerin alım gücünü büyük oranda yükseltmektedir. Petrol ihraç eden ülkelerin reel kârları düşecek ve bu durumla başa çıkmak amacıyla OPEC kayıpları azaltma hedefiyle fiyatları arttırmaya çalışacaktır (Erdoğan & İlter, 2005, s.202), 21bu ise zaten yatırım
ürünü olarak bulunan ham petrolün gelecek işlemlerini teşvik edecek ve dolar dışı alanlardaki yatırımcı sayısını arttıracaktır. Ancak gelecek için büyük miktarlarda petrol alımı petrol fiyatlarında ani bir yükselişe sebep olmaktadır.22Fratzscher, (2009, s.19) ve
Bhar & Malliaris, (2011, s.1054) 'e göre 2008'in Aralık ayındaki reel petrol fiyatlarındaki varil başına 35 dolar değerine düşüşün miktarı, küresel finansal krizden
20 - Petrol ve dolar arasındaki ilişki "petrodolar “olarak bilinir, bu kavram da ilişkili bütün ekonomik figürler,
dalgalanmalar, Likiditeler ve tüm pazarlar ve varlık dalgalanmaları için hareket eden para birimidir.
21 Gelecek işlemleri: Belli bir gelecek zamanda belirli bir gelecek fiyatta petrol satın alımlarını kapsayan
sözleşmelerdir
sonra doların diğer önemli para birimleri ve altın karşısında değer kazanmasıyla daha da yükselmiştir. Ayrıca ABD doları "sığınacak liman" olarak da nitelendirilmiştir.