Doktrinin İlan Edilmesi

yönünde talepte bulunmuştur.51

24 Şubat 1947’de İngiltere Büyükelçisi Lord Invercapel, ABD Dışişleri Bakanı George Marshall’a, Türkiye ve Yunanistan için birer nota vermiştir. Bu notalarda, ekonomik sıkıntılardan ötürü, İngiltere’nin Türkiye ve Yunanistan’a yardım edemeyeceği belirtilmişti. Bu nedenle İngiltere, Türkiye ve Yunanistan üzerindeki etkinliklerinden ABD lehine vazgeçmiştir. Yılların tecrübesiyle gerçekçi davranan İngiltere, ekonomik sıkıntılardan dolayı, sömürge imparatorluğunu kurtarmak için nüfus bölgelerinin birinden çekilmek zorunda olduğunu görmüş ve bu iki ülkeyi ABD’ye bırakmıştır.52

ABD’de, bu olay büyük heyecan yaratmıştır. Dışişleri Bakanı Loy Handerson’un ifadesiyle; İngiltere bir saat içerisinde dünya liderliğini, bütün şerefi ve sorumluluğuyla birlikte ABD’ye bırakmıştır.53

Bu konunun ABD gündemine gelmesinden sonra Başkan Harry Truman, İngiltere’nin bu önerisini kongreye sunmuş ve Türkiye ve Yunanistan’ın desteklenmesini istemiştir. Öncelikle; bu ülkelere ekonomik yardımda bulunulması gerektiğini belirten başkan, aksi takdirde uluslararası güvenlik ve refah ortamının tehlikeye gireceğini ifade etmiştir.54

Böylece, İngiltere’nin bu bölgeleri bırakmasıyla, ABD politikası büyük bir değişime uğramıştır.

1.2.2. Doktrinin İlan Edilmesi

Yunanistan’da devam etmekte olan iç savaş, ABD’yi endişelendiriyordu. İç savaşın ardından aşırı solcu bir iktidarın işbaşına gelmesi, Sovyetler Birliği’nin Yunanistan’ı da etkisine alacak bir şekilde güneye doğru ilerlemesinde etkili olabilirdi. Öte yandan Truman, Sovyetler Birliği’nin Türkiye’yi de denetim altına almasıyla, ABD ve Batı Avrupa için çok önemli bir yeri olan Orta Doğu’nun Sovyetler Birliği’nin etkisine girebileceğini düşünüyordu. 55

Bu yüzden Başkan Truman, Türkiye ve Yunanistan’a yapılabilecek bir ekonomik destek konusunu kongreye taşıdı. Verilecek paralar, ABD

51Tolga Tören, Yeniden Yapılanan Dünya Ekonomisinde Marshall Planı: Türkiye Örneği,

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, s. 88.

52 Turgay Merih, Soğuk Savaş ve Türkiye 1945-1960, 1. Baskı, Ankara: Ebabil Yayınları, 2006, s. 46-47.

53 Gürbüz, a.g.m., s. 149.

54

Kalyon, a.g.m., s. 10; Türkiye, ABD’den 1945 yılı sonlarında da 300 Milyon dolar kredi istemişti. Ancak ABD, bu talebi kabul etmemişti. Ekim 1946’da ABD, Türkiye’ye % 4 faiz oranıyla 5 yıl vadeli 25-50 Milyon dolarlık bir kredi açıldığını belirtmişse de, bu rakam, Türkiye’nin talep ettiğinin çok aşağılarındaydı. Bkz.: Haluk Ülman, Türk-Amerikan Münasebetleri, Ankara: Sevinç Matbaası Yayınları, 1991, s. 91-92.

55

16

adına yeni bir siyasetin başlangıcı olduğundan önemliydi.56

George F. Kennan gibi etkili isimlerin de bulunduğu kabine toplantılarında, Türkiye ve Yunanistan için istenilen yardımın yapılması konusunda ortak bir görüş sağlanmıştı. Başkan Truman, yapılan çalışmalar sonrasında hazırlanan planı, 12 Mart 1947’de kongreye sunmuştur57

. Truman’ın kongrede yaptığı konuşmanın en dikkat çekici noktası; “dış baskılarla ya da içerden silahlı azınlıklarca boyun eğdirilmek istenen özgür halkların direnişi”ne ülkesinin yardım edeceğini açıklamasıydı58

.

Kongrede uzunca tartışmalar olmuştur. Dikkat çeken tartışmalardan biri, Türkiye ve Yunanistan’daki demokrasi meselesidir. Plana karşı olanlar, bu ülkelerde demokrasinin sadece adının bulunduğunu öne sürmüşler ve Türkiye’nin zengin altın rezervleri ve ekonomik verilerinden dolayı yardıma ihtiyacının olmadığı yönünde görüş bildirmişlerdi. Bazı kuruluş temsilcileri de Türkiye hakkında sert eleştirilerde bulunmuş ve Türkiye’nin bu yardımdan mahrum edilmesini istemişlerdir. ABD’nin tanınmış siyasetçilerinden Fiorello H. LaGuardia, Türkiye’nin kötü bir geçmişi olmasından, ABD yardımını hak edecek en son ülke olduğunu ileri sürmüştür. Hatta tartışmalarda bazı vekiller, Kıbrıs konusunun İngiltere ve Yunanistan arasında görüşülüp, Kıbrıs’ın Yunanistan’a bağlanmasını dahi teklif etmişlerdi. 59

Aksini savunan görüşler de mevcuttur. Bu görüşler, genellikle Avrupa ve Asya’da var olan rejim sorununu ön plana çıkarmıştır. Örneğin; Dışişleri Bakan Yardımcısı Dean Acheson’a göre ABD, demokrasilerin yok olmasına göz yumamazdı. Acheson, ABD’nin bu politikasına karşı olanlara katılmıyor, totalitarizmin Avrupa ve Asya’da yayılmasının, bir savaşı kaçınılmaz hale getireceğini düşünüyordu60

.

56 Bülbül, a.g.e., s. 20.

57

Çağrı Erhan, “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1(1919-1980), 13. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008, s. 528-529; Bazı belgeler, bu doktrinin rastlantı bir karar olmadığını öne sürmektedir. Moskova’dan ABD Dışişleri Bakanı George Marshall’a gönderilen bir mektupta, bu doktrinin rastlantı olmadığı hakkında ifadelere yer verilmiştir. Mektupta, bu planın önceden belirlenmiş bir program olduğu ifade edilmiştir. Bkz.: Truman Library, Online Documents, Marshall Plan (TRL, OD, MP), Elbridge Durbrow to George Marshall, May 26, 1947. Subject File, J. M. Jones Papers, www.trumanlibrary.org (26.11.2012).

58 Cüneyt Akalın, Soğuk Savaş ABD ve Türkiye-1 Olaylar-Belgeler (1945-1952), 1. Baskı, İstanbul:

Kaynak Yayınları, 2003, s. 117.

59 Gürbüz, a.g.m., s. 150-151.

60 TRL, OD, MP, Notes for Acheson speech, 'The Economics of Peace', ca. March 1947. Subject File, J. M.

Jones Papers, http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/marshall/large/index.php,

17

13 Mart 1947’de Dışişleri Bakan Yardımcısı Acheson, Donanma Bakanı Forrestal ve Savaş Bakanı Patterson’un da içinde olduğu Senato Uluslararası İlişkiler Komitesi toplantısında, başkanın mesajı gündeme alınmış ve bu paraları sağlayacak kaynak konusunda görüşmeler yapılmıştır. Export-İmport Bankası’nın ve İnternational Bank’ın çözüm üretecek kapasitede olmadığı düşünülüyordu. Çünkü Yunanistan ekonomisi tam bir çöküş içindeydi ve Türkiye’nin ihtiyacının küçük bir bölümü buradan karşılanacaktı. Yapılacak yardımın borç mu, hibe mi şeklinde olacağı konusunda; ancak küçük bir kısmının borç olabileceği belirtildi. Ayrıca Türkiye’nin sorununun, ordusunda yaklaşık 500-600 bin civarında asker bulundurulması olduğu belirtildi.⁶¹

Başkan Truman’ın, kongreden üç isteği vardı. Türkiye ve Yunanistan’a, 30 Haziran 1948’e kadar geçerli olmak şartıyla, 400 milyon dolarlık bir bütçe ayrılması; her iki ülkeye ABD sivil ve askeri personel gönderilmesi ve seçilecek Türk ve Yunan personelin ABD’de eğitilmesiydi.62

Ayrıca, bu yardım programının onaylanmasını, ABD’nin demokrasi ideallerine sadık kalarak milletlerin özgürlüklerini desteklemek için istediğini izah etmişti63

. Kongreye sunulan projenin ardından yapılan tartışmalardan sonra Senato’da yapılan oylamada teklif, 23 ret oyuna karşı 67 oyla kabul edilmiştir. Hukuki prosedür gereği parlamentoya sevk edilen önerge, 8 Mayıs 1947’de yapılan oylamada, 108 ret oyuna karşı 287 oyla kabul edilmiştir. 22 Mayıs’ta Başkan Truman tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir.64

Truman’ın bu mesele hakkındaki bazı söylemleri, Sovyetler Birliği’nin baskılarının arttığı bu dönemde bağımsızlık, özgür dünya gibi kavramlar üzerinde oturtulmuş ve Sovyetler Birliği için “Tanrıya inanmayanlar” yakıştırmasıyla da Avrupa Hristiyan âlemi ile inanç yakınlığını önemli bir koz olarak kullanılmıştır. Dönemin İngiliz Dışişleri Bakanı Ernest Bevin de bu tür dini motifleri ön plana çıkaran açıklamalarda bulunmuştur.65

61

Akalın, a.g.e., s. 119-120.

62 Joseph C. Satterthwaite, “The Truman Doctrine: Turkey”, Annals of the American Academy of Political

and Social Science, 401-America and the Middle East, Amerika: American Academy of Political and Social Science Yayınları, 1972, s. 78.

63 Joseph M. Jones, The Fifteen Weeks, New York: New York The Viking Yayınları, 1955, s. 169.

64

A.g.e., s. 197; Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Yayınları, 2006, s. 38.

65 Dianne Kirby, “Divinely Senctioned: The Anglo-American Cold War Aliance and the Defence of Western

Civilization and Christianity, 1945-1948”, Journal of Contemporary History, (35), Sage Yayınları, 2000, s. 385-412.

18

Truman Doktrini’nin ilan edilmesi Türk hükümeti tarafından memnunlukla karşılanmıştır. İsmet İnönü, ilanın ardından ABD ‘ye bir mesaj yayınlamıştır. Bu mesajda şu ifadelerde bulunmuştur.

“Sayın Başkan Truman’ın teklifi üzerine Birleşik Amerika'nın Türkiye ve Yunanistan’a yapacağı yardım, bugün kanunluk kesbetmiş bulunuyor

Büyük Amerika Cumhuriyetinin memleketimiz ve milletimiz hakkında beslemekte olduğu yakın dostluk hislerinin yeni bir nişanesini teşkil eden bu mesut hâdiseyi her Türk, beşeriyetin devamlı bir sulh devresine kavuşmak için geçirmekte bulunduğu intikal devresinde ileri bir adım gibi candan alkışlamaktadır.”66

Öte yandan Truman’ın kongredeki konuşması, açık bir savaş niteliği taşıyordu. Bazı yazarlara göre; yapılan yardımların “askeri yardım” olarak adlandırılmaması, kamuoyunu ürkütmekten kaçınmak ve Sovyetler Birliği’ne karşı kışkırtıcı bir tavır takınmamaktan ibaretti. ABD’de bu kararın ardından hemen düğmeye basıldı. Paradan Türkiye’nin payına, 30 Mayıs 1947 itibariyle 13 aylık bir süreyle 100 milyon dolar düştü. Türkiye’deki yardım çalışmasının başına büyükelçi Edwin Wilson getirildi.67

Truman Doktrini’nde Yunanistan’ın Türkiye’den daha önemli görüldüğünü söylemek mümkündür68

. ABD basınından bazı haberlere göre; Başbakan Recep Peker, bu meblağın Türkiye için yetersiz olduğunu bildirmiş ve yardımın en az iki katına çıkarılması gerektiğini ifade etmiştir.69

Ancak ABD’de Türkiye’nin savaşa katılan devletler arasında yer almadığından, Yunanistan kadar sıkıntı içerisinde olmadığı kararına varılmıştı. ABD’li siyasetçiler, iktisadi yardım yerine Türkiye’nin askeri harcamalarının azaltılması ve Dünya Bankası’ndan kredi alınmasıyla Türk ekonomisinin toparlanabileceğini öne sürmüşlerdi.70

ABD New York Times gazetesi muhabirlerinden birinin 17 Nisan 1947’de verdiği haberde; Başbakan Recep Peker’in, yardımların askeri alanda yapılacağını söylediğinden bahsetmişti. Haberde, Başbakanın verdiği bilgilerden şu şekilde bahsedilmişti:

66 Bu mesaj bir plağa kaydedilerek ABD’de yayın yapan bir radyo tarafından yayınlanmıştır. Bkz: İsmet İnönü, Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler, 29.12.1944 – 28.05.1950, İlhan Turan (Haz.) Ankara: Türk Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 2003, s. 170.

67

Akalın, a.g.e., s. 118-119.

68 Merih, a.g.e., s. 49-50.

69 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu

(BÖKMEK), 030.1.0.0/12.70.6.

70