Dindarlık Tipolojileri

Dindarlık tipolojileri genel anlamda büyük bir çeşitlilik gösteren, dini hayatın tezahürlerini bazı benzerliklerden yola çıkarak özsel ve nitelendirici anlayışlar şeklinde tasnif etmeye ve belli kavramlar altında toplamaya çalışır. Birincisi anlayış, dindarlıktan ve din farklılığından hareket eder, ikincisi ise, somut dindarlık şekillerinin analizinde kullanılmak üzere kavramsal bir vasıta geliştirmek gayesiyle yapılır.133

Din sosyolojisinin tarihsel gelişiminde dindarlık tipolojilerinin ilk örneklerini Weber'in çalışmalarında görürüz. Onun toplumsal gruplar temelinde yaptığı ayrımda dini yaşama biçimleri; çiftçi dindarlığı, proleter dindarlığı, bürokrasi, burjuvazi, esnaf dindarlığı ve feodal dindarlığı; büyüsel, ayinci dindarlık, derviş dindarlığı, şehir ve kır dindarlığı134

gibi "ideal tiplere"135 ayırır.

130

Bkz. Glock, s. 253-273; Köktaş, Dini Hayat, s. 53-54; Murat Yıldız, "Dindarlığın Tanımı ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma", Tabula Rasa, Sayı: 1, Ocak-Nisan,2001, ss. 29-30.

131 _{Erdoğan Fırat, Üniversite Öğrencilerinde Allah İnancı ve Din Duygusu, (Basılmamış Doktora}

Tezi), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara, 1977; Münir Kostaş, Üniversite

Öğrencilerinde Dine Bakış, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1995; Köktaş, Dini Hayat,

İstanbul, 1993.

132 _{Tipoloji için bkz. Adil Çiftçi, Nasıl Bir Sosyal Bilim, Kitabiyat, Ankara, 2003, ss. 41-45.} 133 _{Köktaş, Dini Hayat, s. 48.}

134

Celalettin Çelik, "Dindarlık Tipolojilerine Metolojik Bir Bakış”, İslamiyât, Cilt: 8, Sayı: 2, Ankara, 2005, (Dindarlık Tipolojileri) s. 76.

135 _{İdeal tip için bkz., Çiftçi, ss. 21-42, Doğan Özlem, Max Weber'de Bilim ve Sosyoloji, 2. Basım,}

28

Gabriel Le Bras insan-din ilişkisi çerçevesinde dindarlığı dört kategoride değerlendirmektedir. Birinci tipte olanlar: Dini hayata yabancı olanlar, dinden ayrılmış olanlar, bölünenler, dinden kopmuş olanlar ve bir dine bağlı olmayanlar; İkinci tip: dini kabul edenler, belirli zamanlarda dini kabul edenler, dine ilgisiz olanlar; Üçüncü tipte: Dini yaşayanlar, düzenli olarak dini yaşayışı olanlar, dine saygı duyanlar ve uyanlar, düzen olarak dine uyanlar yer alır. Dördüncü tipte ise, sofular, dindar, muttaki şeklinde tipleştirmektedir. Ayrıca Le Bras dini davranışlar itibariyle de dindarlığı dört tipe ayırmaktadır. Birinci kategoride, herhangi bir dini davranışı olmayanlar; ikinci kategoride, hayatın belirli dönemlerine (doğum, ölüm, evlenme, vaftiz) veya (Noel, Paskalya gibi) senenin muayyen zamanlarına ait davranışlar; üçüncü kategoride, haftalık (pazar ayini) veya senelik (paskalya, günah çıkarma) şeklinde tekrarlanan periyodik davranışlar ve son olarak istisnai veya tekrarlanan davranışlar.136

C.G. Jung dini şahsiyetleri yönünden dindarlığı ikiye ayırmıştır. Birincisi dışa dönük; ikincisi içe dönük dindarlık: İçe dönük dindarlık, "mistikler, şiddetli günahkârlık ve suçluluk korkusu içinde olanlar, duygulu tipler, hayal gücü yoğun olanlar, kötümserler; dışa dönük: Akla önem veren, iyimser, dünya ile dini hayatını birlikte yürüten tipler" şeklinde tanımlamaktadır.137

Mensching'te sosyal grup ve sınıfları esas aldığı ayrımında, köylü dindarlığı, göçebe dindarlığı, burjuvazi dindarlığı ve asalet dindarlığı şeklinde sınıflandırmaktadır.138

J. Fichter'e göre ise dindarlık, “gerçek dindar”, “şekilci”, “kenarda ve kapalı (gizli saklı)” dindar şeklinde tipleştirmektedir.139

Türkiye'de yapılan bazı araştırmalarda da çeşitli dindarlık tipolijleri ortaya konulmuştur. Bunlardan ilki Taplamacıoğlu'nun "yaşlara göre dini yaşayışın şiddet ve kesafeti" adlı uygulamasında gördüğümüz dindarlık tipolojisi beş temel kategoriden oluşur. Bunlar "gayri amil, idare-i maslahatçı, dini bütün, sofu, softa veya yobaz."140

136 _{H. Dersroche, "Morfolojik Sosyolojiden Tipolojik Sosyolojiye", çev.: İzzet Er, Din Sosyolojisi,}

Der: İzzet Er, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998, ss. 77-78.

137 _{Peker, s. 86.} 138

Gustav Menching, Dini Sosyoloji, çev.: Mehmet Aydın, Tekin Kit., Konya, 1994, ss. 253-259.

139 _{Köktaş, Dini Hayat, s. 50.}

140 _{Mehmet Taplamacıoğlu, "Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti", Ankara Üniversitesi} İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: IX, Ankara, 1963,(Dini yaşayış) ss. 141-151.

29

Peker dini şahsiyet tipleri altında tanımladığı kategorilerde altı başlık altında toplamaktadır. A) İnançla ilgili esasları kabul etmeyen, dinin gereksiz olduğunu savunan, ona karşı olanlar. B) Dinde inancı esas alan, ibadeti önemsemeyenler. C) Dinin özünden ziyade dini pratiklere ve şekle daha çok önem verenler. D) Mutasavvıflar ki, bunlar istek ve arzularını frenleyip daha çok zikre önem verirler. E) İnanç ve ibadetin birlikte olması gerektiğini savunanlar. F) İnanmadıkları halde inanmış gibi hareket edenler.141

Ü. Günay Erzurum çalışmasında empirik verilerden hareketle yeni bir tipoloji geliştirmiştir. Onun tipolojisinde dindarlık aidiyet düzeyi temelinde ele almaktadır. Bu bağlamda Günay dindarlığı, bir dini yaşayış tipolojisi olarak tasvir etmektedir. Dindarlık Günay tarafından ya dini yaşayışın şiddeti üzerinden (azlık ve çokluk) ya da biçimi üzerinden tipleştirilmektedir. Günay, dini yaşayışın şiddetinin azlığı ve çokluğuna göre dindarlığı beş boyutta tipleştirmektedir.

"Ateşli dindarlık (sofu, softa ve grupçu), alaca dindarlık, mevsimine göre dindarlık, beynamaz (iş dindarlığı), ilgisiz (soğuk) dindarlık. Ayrıca Günay dindarlığı dinsel yaşayışın toplumsal boyutunda ki biçimlerine göre kategorilendirmektedir. Biçimine göre dini yaşayışın kategorisinde ise O, dindarlığı dört ayrı tipiyle birbirinden ayırt etmektedir: "Geleneksel halk dindarlığı, seçkinlerin dindarlığı, laik dindarlık ve transisyonel (geçişli) dindarlık” şeklindedir.142

Dini tutumun sosyo-kognitif yönünü dikkate alan bir başka tipolojide, dindarlığın zihinsel görüntüleri ve bunların davranışlara yansıması, yani dinin etki boyutundan hareketle dört farklı dindarlık tipinden bahsedilebilir. Bunlar "liberal, muhafazakâr, doğmatik ve fanatik" dindarlık şeklinde sınıflandırılabilir.143

Dindarlığı mensubu olunan dinden hareketle tipleştirmekte mümkündür. Bu bağlamda, İslam, Hıristiyan, Yahudi, Budist, Hindu vb. gibi tipler halinde ele almak mümkün olabildiği gibi her dinin kendi içinde mezheplere göre de çeşitli dindarlıklar ayırt edilebilir. Yanı sıra dindarlık, sufi dindarlığı, fıkhı dindarlığı ya da şehirli, köylü dindarlığı geleneksel dindarlık ve modern dindarlık; avam dindarlığı, havas

141 _{Peker, s. 86.}

142 _{Günay, Dini Hayat, s. 260-264.} 143 _{Yapıcı, s. 100-116.}

30

dindarlığı, halk dindarlığı ve seçkinlerin dindarlığı; ferdi dindarlık ve cemaat dindarlığı gibi dindarlık tiplerinden söz edilebilir.144