2.6. ĠLK AHLAK ĠNCELEMELERĠNDE BĠRTAKIM SOSYOLOJĠK
2.6.6. Din ve Ahlak Kurumu
Din ve ahlak kurumu diğer kurumlar arasındaki bağıntıları sağlayan ara bir mekanizma olarak görülebilir. Mübeccel B. Kıray‟ın sosyolojik terminolojisinden hareketle din ve ahlak kurumu bir tampon mekanizma konumundadır. Zira din ve ahlak kurumu, siyaset, aile ve ekonomi kurumlarını kimi zaman doğrudan kimi zaman da dolaylı olarak etkiler. Din ve ahlak arasında koparılmaz bir bağ söz konudur. Din ahlakı inĢa ederken ahlak da dini hayatı inĢa eder. Bu nedenle eğitim bilimlerinde ahlakın inĢası ve manevi değerlerin benimsetilmesinde dine oldukça önemli bir pay biçilmiĢtir.
Din ve ahlak kurumu bu ikilinin iliĢkisi üzerine kuruludur. Ahlak-din iliĢkisinin ortaya çıkarılması, bu nedenle önemlidir. Ahlak-din iliĢkisi eserlerin yüzeysel bir incelenmesiyle ortaya çıkabilen bir durumdur. Zira eserler ayetlere referansla baĢlanmıĢ ve yine ahlaki temellendirmeler; ayet, hadis ve bilginlerin sözlerinden referanslarla gerçekleĢtirilmiĢtir. Örneğin Ġbni Miskeveyh, ahlaki erdemlerin temelinde ilahi yasanın bulunduğunu söyler. Ġlahi Ģeriat ve doğru din kurtuluĢ çaresi olarak gereklidir. Bu yüzden Kur‟an iyilik ve erdemleri buyurur, kötülük ve reziletlerden alıkoyar. Ġnsanın ahlaki ve sosyal kurtuluĢu da ayrıca Ģeriata ihtiyaç duymaktadır (Çağrıcı, 2016: 213,214). Maverdi, dini ahlakın birinci kaynağı olarak görmekte ve her fikri ortaya koyarken konuya iliĢkin ayet ve hadislere atıflarda bulunmaktadır. Maverdi‟den birkaç örnek bu iddiayı daha da somutlaĢtıracaktır. Sözgelimi Maverdi; doğruluk/sadakat, dürüstlük, adalet, iyilik, yardımlaĢma, güzel ahlak, hayâ ve daha birçok konuda ayet ve hadislere referansla izaha giriĢir;
Ġyilik ve takva üzerine yardımlaĢın
Hakkı söyleyin kendi aleyhinizde olsa bile, Allah‟ın laneti yalancıların üzerine olsun, doğruyu araĢtırın sonucu tehlikeli olsa bile
Bana en sevimli olanınız ahlakça en güzel olanınızdır (hadis)
Hayâ imandandır, iman ise cennete götürür; hayâ imandan bir Ģubedir (Maverdi, 1988: 240-375).
Bu vb. örnekler, Ġslam ahlakçılarında, ahlak-din iliĢkisini göstermesi açısından son derece önemlidir. Sosyal ve kültürel sermaye ile habitus faktörleri
87
dikkate alındığında Ġslam ahlak düĢünürlerinin dini kültür mirasından hareketle ahlakı incelemeye çalıĢtıkları görülmektedir. Zira genel anlamda Ġslam ahlakçılarının akli ve ahlaki erdemleri benimsemekle birlikte Ģeriatı ve doğru dini (ed-dinu‟l muttebê Maverdi) kurtuluĢ çaresi olarak görmeleri ahlakı din ile iliĢkilendirme gayretlerinden kaynaklanmaktadır. Nitekim Allah katından olan Ģeriatın iyilik ve erdemleri buyurması ve kötülük ve reziletlerden alıkoyması (emri bi‟l mâruf ve nehyi ani„l münker) Ġslam ahlakçıları açısından ahlakın temel öğretisiyle aynı kapıya çıkmaktadır. MeĢĢai bir filozof olan ve hatta Gazali tarafından Ġslam düĢünce mirasının dıĢında bırakılan Fârâbi bile ahlakın ve erdemlerin temellendirmesini ilk nedene ve faal akla dayandırmaktadır. Diğer yandan Maverdi gibi filozoflar açısından ahlak tamamen dini temellidir. Tusi ve Ġbni Miskeveyh gibi filozoflar ise ahlakın inĢasında hem sosyal ve kültürel gerçekliği hem tarihi düĢünsel mirası hem de dini bir gerçeklik olarak kabul etmiĢlerdir. Fakat genel anlamda Aristo ve Platon‟dan kaynaklı Antik Yunan ahlak anlayıĢının Ġslam ahlak eserleri üzerindeki etkisi göz ardı edilemez boyutlarda olduğunu belirtmekte yarar vardır. Buna iliĢkin olarak Platon‟ un (2016) nefsin güçlerine iliĢkin ayrımı (behimi, hayvani ve insani güçler) ve Aristo‟nun (2015); ahlakın mahiyeti, öğretilebilirliği, sevgi-ahlak iliĢkisi, dostlu-ahlak iliĢkisi, temel erdemler (akıl, Ģecaat ve iffet erdemi), altın orta prensibine (denge/itidal) iliĢkin görüĢleri Ġslam ahlak anlayıĢını somut bir biçimde etkileyen konular arasında gösterilebilir. Ayrıca evvelce değinildiği üzere Ġslam ahlakçılarının ahlak-siyaset ve ahlak-toplum anlayıĢları bu düĢünürlerden bir hayli etkilenmiĢtir. Eserlerin Temel Kaynakları baĢlığında bu etkilenime değinildiğinden burada bu kadarıyla iktifa edeceğiz.
88
SONUÇ
Toplum bilim üzerine incelemelerde bulunan ilk düĢünürlere göre (Comte, Durkheim vd.) sosyoloji, toplumsal (sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi vs.) buhranların bir ürünü olarak ortaya çıkmıĢtır. Zira Avrupa‟ da yaĢanan siyasi, ekonomik, politik ve endüstriyel devrimler toplumların yaĢamında ciddi çalkantılar meydana getirmiĢtir. Doğan‟a göre sosyolojinin bilimsel bir disiplin olarak Batı‟da ortaya çıkıĢını sağlayan; sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kültürel geliĢim ve değiĢimlerdir. Sosyoloji bu geliĢmelerin kural ve yasalarını tespit etmek üzere ortaya çıkmıĢ bir bilim dalıdır. Nitekim ilk sosyolojik araĢtırmalara bakıldığında, düzen içerisinde ilerleme anlayıĢı bunu göstermektedir.
Aynı iddiayı “Ahlak Sosyolojisi” için de ileri sürmek mümkündür. Nitekim E. Durkheim‟e göre toplum ahlaki bir bunalımdan geçmektedir. ġöyle ki kısa sürede toplumsal hayat derin değiĢimler geçirmiĢ, dine dayalı geleneğin saltanatı yıkılmıĢ, ferdiyetçilik egemen olmuĢ ve imanımız derinden sarsılmıĢtır. Toplum ise anomali ve hastalığa maruz kalmıĢtır. Buna bağlı olarak Durkheim, içinden geçtiğimiz fikri ve ekonomik değil ahlaki bir buhrandır diyerek, ahlakçı bir sosyolojiye vurgu yapmıĢtır.Ayrıca E. Durkheim‟in; “mekanik dayanıĢma”,“organik dayanıĢma” ve “iĢ bölümü” kavramlarının yanı sıra Toplumsal İş Bölümü’nün giriĢinde iĢ bölümünün görevi uygarlık üretmek değil ahlaki vicdanın belirsizliği ve çeliĢkilerine son vermenin yöntemini bulmak olduğunu belirtir. Eserin önsözünde ise “insan tutkuları ancak saygı duyulup uyulan bir güç önünde durur” demekle ahlakın toplumsal iĢlevselliğine iĢaret etmektedir.
Gündelik yaĢam birçok ahlaki problemle iç içedir. Durkheim‟in deyiĢiyle söylersek birleĢtirici ve bütünleĢtirici ahlaki dinamiklerden yoksun toplumsal kaotik
89
bir durum (anomi) yaĢanmaktadır. Örneğin kadın cinayeti, gasp, taciz, tecavüz,iĢkence, sistematik baskılar, bombalı saldırılar, terör, kutsal olmayan cihad (Esposito, 2003), nefret söylemi, radikalizm ve daha birçok toplumsal ahlaki sorunsal gündelik yaĢamımızın bir parçası haline gelmiĢtir. Diğer taraftan bu vb. toplumsal problemler ahlak temelli sosyolojik analizleri zorunlu hale getirmektedir. Nuttall‟ın deyiĢiyle yaĢam sürekli camızı sıkan ahlaki problemleri karĢımıza çıkardığından bu problemlerin, ahlak sosyolojisi bağlamında çözümlenmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu kapsamdan hareketle ahlak sosyolojisinin bir lüks olarak değil toplumsal zorunluluğun bir neticesi olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür.
Bilimsel bir disiplin olan sosyoloji; insan etkileĢimleri, sosyal olgular ve sosyal davranıĢ örüntülerinden hareket eder. Bu bakımdan sosyoloji; insan iliĢkileri, toplumsal örgütlenme (grup dinamiğinden baĢlayarak millet örgütlenmesine kadar), sosyal yapı, toplumsal kurum ve kuruluĢlar üzerine bilimsel bir inceleme, objektif, eleĢtirel ve bütünleyici bir bakıĢ olarak ifade edilmiĢtir. Ahlak ise belirli bir toplumun üyeleri için öncelikli anlam taĢıyan değerler, kurallar ve davranıĢlar bütünü olarak izah edilmiĢtir. Dolayısıyla ahlak sosyal bir hadisedir. Nitekim Ġslam ahlak düĢünürlerinin geliĢtirdiği “ameli ahlak” tezi de bu gerçekliğe iĢaret etmektedir. Diğer taraftan ahlakın toplum hayatı için önem arz etmesi ahlak sosyolojisini gündeme getirmiĢtir.
Ahlak sosyolojisi, ahlak ve sosyolojinin iliĢkisinden doğan sosyolojinin alt bir inceleme alanıdır. Toplumsal ve politik meseleler, ahlaki değerlendirmelere ihtiyaç duyduğundan ahlak-sosyoloji iliĢkisi kaçınılmazdır. Nitekim Topçu da ahlakı çekip aldığınızda sosyoloji toplumsal çözümlemelerde güçsüz kalır, demekle ahlak- sosyoloji iliĢkisinin kaçınılmazlığına vurgu yapmıĢtır. Ahlak sosyolojisi; sosyolojik durum, olay ve olguların ahlaki norm, değer ve ilkler açısından analizini içermektedir. Zira sosyolojik olay ve olguların ahlak süzgecinden geçirilmeye ihtiyacı vardır. Dolayısıyla ahlak sosyolojisi; bir sosyal olgu olarak ahlak, insan iliĢkileri ve sosyal olguların ahlaki temellerden hareketle incelenmesidir. Sosyal iliĢkiler, sosyal dinamik ve toplumsal hayata iliĢkin geliĢtirilmiĢ ahlak nazariyelerinden müteĢekkil olan ahlak sosyolojisi, bireyin ve toplumun geliĢimine ahlaki zemin sağlayacak koĢulları üretmekle mükelleftir. Ahlak sosyolojisinin bu veçhesine bağlı olarak sosyal ahlak konusu gündeme gelmiĢ ve sosyal ahlak mevzusu
90
da insanın ahlaki ölçüler ekseninde oluĢturduğu manevi çehre olarak değerlendirilmiĢtir.
Sosyolojinin modern zamanlara ait bilimsel bir disiplin olduğu yaygın bir kanaat olarak kabul görmektedir. Oysa hem birtakım sosyolojik temaları hem de ahlak sosyolojisinin ilk nüvelerini klasik dönem Ġslam ahlak incelemelerinde bulmak mümkündür. Sözgelimi sosyoloji, her ne kadar batılı bir disiplin olarak anılsa da onun tarihsel zeminini Ġslam düĢüncesinde Ġbni Haldun‟a dayandıranlar bulunmaktadır. Örneğin baĢta Toynbee olmak üzere birçok Batılı düĢünür Ġbni Haldun‟u sosyolojinin kurucuları arasında zikretmektedir. Bu çalıĢma da bir bakıma sistematik bir biçimde olmasa bile sosyoloji ve ahlak-sosyoloji iliĢkisine dair unsurların ilk inceleniĢinin/ilk sosyolojik incelemelerin daha eskilere uzandığı göstermeye çalıĢmıĢtır. Ġslam düĢüncesinde toplumsala dair ilk düĢünceler felsefe, ahlak ve siyaset teorilerine dayanmaktadır. Bu eserler üzerine yapılan derinlikli bir okuma sosyolojik temaların, ahlak-sosyoloji iliĢkisi bağlamında çözümlendiğini ortaya çıkarmaktadır. Böylece ilk ahlak eserleri bizlere hem sosyoloji hem de ahlak sosyolojisinin ilk örneklerini görebileceğimiz bir imkân alanı sağlamaktadır. Dolayısıyla bu çalıĢma, felsefi ahlak teorilerinin, sosyoloji ve ahlak sosyolojisinin ilk temelleri olduğu tezini ilk kaynaklardan hareketle ortaya koymuĢtur. Nitekim ilk ahlak eserleri (Fârâbi-Erdemli Kent, Ġbni Miskeveyh-Tehzibu’l Ahlak, Maverdi- Edebu’d-Dünya ve’d-Din, Tusi-Ahlak-ı Nasıri)üzerine yapılan incelemelerde ahlak- sosyoloji iliĢkisine dair Ģu sonuçlara varılmıĢtır:
Deskriptif bir biçimde olmasa da birtakım sosyolojik temalara bu eserlerde yer verilmiĢtir
Sosyolojik unsurların ahlakla iliĢkilendirildiği gözlenmiĢtir
Bunlar ahlak-sosyoloji iliĢkisini kurmak gayesiyle değil, dini, ahlaki ve manevi değerler düzleminde toplumsal eğitimi amaçlamıĢlardır
Sosyal, kültürel, ekonomik ve politik konulara dini ve ahlaki bir zaviyeden yaklaĢılmıĢtır
Toplumsallığın insan için varoluĢsal bir durum olduğuna yoğun bir biçimde vurgu yapılmıĢtır (el insan medeniyyun bit tab-i)
91
Sosyolojinin anahtar kavramlarından biri olan sosyalleĢme (topluma eğitim ve değerler yoluyla katılım Ģeklinde) üzerinde durulmuĢtur
SosyalleĢmenin temellerine değinilmiĢ, bunların arasında tespit edilebildiği kadarıyla; dayanıĢma, yardımlaĢma, toplumsal iĢ bölümü, ahlak eğitimi ve sevgi yer almaktadır
SosyalleĢmenin neticesinde ortaya çıkan kimi durumlara temas edilmiĢ ki bunlar; parasal iliĢkiler, adalet (sadece hukuki değil bireysel ve toplumsal birçok cihetiyle), sosyal örgütlenme ve sosyal tabakalaĢmadır
Eğitimin toplumsal iĢlevselci boyutu üzerinde durulmuĢtur
Tamamen sosyolojik cihetiyle olmasa da kurumlar sosyolojisine iliĢkin veriler bulmak mümkündür (aile, din, siyaset)
Siyaset ve toplum iliĢkileri din ve ahlak ekseninden ele alınmıĢtır, dolayısıyla toplumsal ve siyasi olaylara tinselci bir yaklaĢım söz konusudur Dini ve ahlaki değerler temelinde bir toplumsal inĢa ve düzen gayesi güdülmüĢtür
Bu eserlerin birbirlerinden etkilendiği ve kimi ortak temalara yer verildiği anlaĢılmaktadır
Ahlak incelemelerinde Yunan düĢünürlerinin etkisi görülmekle birlikte Ġslam düĢünce mirasının etkisi yoğun bir biçimde hissedilmektedir
Son olarak bu eserler, kimi meselelerde (bazı açılardan) modern toplumbilimci düĢünüĢlerin öncüsü konumundadırlar
Netice itibariyle ahlak toplum gerçekliğiyle kaim olan bir olgudur. Bu gerçekliği dikkate alan ahlak sosyolojisi bir yandan topluma iliĢkin ahlak nazariyeleri geliĢtirirken diğer yandan ahlaki değer, norm ve ilkelerin toplumun inĢası yönündeki önemi üzerinde durmaya çalıĢmaktadır. Bu minvalden hareketle ilk Ġslam ahlak incelmeleri toplumsal dinamikler, toplumsal iliĢkiler, sosyal olay ve olgular hakkında birtakım ahlak nazariyeleri geliĢtirmiĢlerdir. Bu eserler; toplumsal olay ve olgular ile sosyal ve politik meselelere iliĢkin değerlendirmelerinde dini-ahlaki ilke, norm ve değerleri esas almıĢlardır. Bu açıdan söz konusu incelemelerin ahlak-toplum iliĢkisine (ahlak sosyolojisine) tinselci açıdan yaklaĢtıklarını söylemek mümkündür. Zira dini, ahlaki ve manevi değerlerin tolum analizlerinde öncelenmesi bize, betimsel bir ahlak sosyolojisinden ziyade değer temelli ahlak sosyolojisi yaklaĢımlarının
92
sergilendiğini göstermektedir. Diğer açıdan eserlerde ahlak-toplum iliĢkisine dair toplumsal iĢlevselci bir yaklaĢım söz konudur. Sosyal, kültürel (adab-ı muaĢeret) ve ahlaki değerler eğitiminin yanı sıra, Ģahsiyeti bütünlüklü, dengeli ve nitelikli bireylerin topluma kazandırılması ahlak incelemelerinin temel gayeleri arasındadır. Ayrıca sözü edilen incelemelerde; ahlaki değerler temelinde sosyalleĢme, yardımlaĢma, dayanıĢma, ahlak-siyaset, ahlak-din gibi birtakım ortak unsurlar bulunmakta ve bu unsurların sağlıklı, dengeli ve bütünlüklü bir toplumun inĢasında eğitsel bir iĢlevi bulunmaktadır. Dolayısıyla toplumsal meselelere dini ve ahlaki değerler ekseninden hareketle iĢlevselci bir yaklaĢım sergilendiğini söylemek olanaklı görünmektedir.
93
KAYNAKÇA
Acuner, H. Y. (2004). 14-18 YaĢ Arası Gençlerde Yargı GeliĢi ve Ahlak
Eğitimi.(Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü). Samsun.
Adorno, T. (2015). Ahlak Felsefesinin Sorunları (2 b.). (T. Birkan, Çev.) Ġstanbul: Metis Yayınları.
Akpolat, Y. (2015). Tinin Sosyolojisi: Simmel Sosyolojisinin ĠnĢası. Ankara: Doğu Kitapevi.
Aksakal, S. (2013). Maverdi'nin Edebu'd-Dünya ve'd-Din Adlı Eserinde Ahlak
Eğitimi. (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üninersitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü). Ġstanbul
Akyol, A. (2013). "Ġslam Ahlak Felsefesinde Değerler Eğitimi: Ġbni Miskeveyh
Merkezli Bir Okuma". Muhafgazakar DüĢünce(36), 41-66.
Aristoteles. (2015). Nikomakhos'a Etik (6 b.). (S. Babür, Çev.) Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
Arslantürk, Z., & Amman, T. (2013). Sosyoloji: GiriĢ, Kavramlar, Kuramlar,
Süreçler, Teoriler (9 b.). Ġstanbul: Çamlıca Yayınları.
Aslan, M. Ü. (17.5.2016). "TabakalaĢma ve Toplumsal Hareketlilik" .www.ataof.com. google.crom.
94
Aydın, M. (2007). "Ġslam Bağlamında Ahlak". R. Kaymakcan, & M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 69-93). Ġstanbul: DEM Yayınları.
Aydın, M. (2011). Siyasetin Sosyolojisi: Bir Sosyal Kurum Olarak Siyaset (3 b.). Ġstanbul: Pınar Yayınları.
Ayer, A. J. (1998). Dil, Doğruluk ve Mantık. (V. Hacıkadiroğlu, Çev.) Ġstanbul: Metis Yayınları.
Baker, U. (2015). Kanaatlerden Ġmajlara: Duygular Sosyolojisine Doğru. Ġstanbul: Birikim Yayınları.
Bakıroğlu, C. T. (2017, 5 12). "SosyalleĢme ve Kimlik ĠnĢasında Sosyal PaylaĢım
Ağları". https://tr.linkedin.com/in/cemile-tokgoz adresinden alındı .
BaĢdemir, H. Y. (2017). "Ahlak Metafiziği". R. Kaymakcan, & Uyanık Mevlüt, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 49-65). Ġstanbul: DEM Yayınları.
Bauman, Z. (2009). Sosyolojik DüĢünmek. (A. Yılmaz, Çev.) Ġstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Bertrand, A. (2001). Ahlak Felsefesi (2 b.). (H. AltıntaĢ, Çev.) Ankara: Akçağ Yayınları.
Bircan, H. H. (2016). Ġslam Ahlak Felsefesine GiriĢ: Ġlk Dönem Ġslam Ahlak
Felsefesinde Temel Ahlak Problemleri. Konya: Çizgi Kitapevi.
Bozkurt, V. (2009). DeğiĢen Dünyada Sosyoloji: Temeller, Kavramlar, Kurumlar (4 b.). Bursa: Ekin Yayınevi.
Bulut, M. (1996). "Sosyolojik Açıdan Ahlak ve Ahlak Eğitimi". Diyanet Ġlmi Dergi, 32(1), 97-105.
95
Cevizci, A. (2013). Paradigma: Felsefe Sözlüğü. Ġstanbul: Paradigma Yayıncılık. Cole, S. (1999). Sosyolojik DüĢünme Yöntemi: Sosyoloji Bilimine GiriĢ. (B.
Demirkol, Çev.) Ankara: Vadi Yayınları.
CoĢtu, Y. (2009). ToplumsallaĢma Kavramı Üzerine Sosyolojik Bir
Değerlendirme. Din Bilimleri Akademik AraĢtırma Dergisi, 9(3), 117-141.
Çağlayan, A. (2013). Ahlak Pusulası: Ahlak ve Değerler Eğitimi (2 b.). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
Çağrıcı, M. (1989). "Ahlak". Diyanet Ġslam Ansiklopedisi içinde(s. 1-9). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Çağrıcı, M. (2016). Ġslam DüĢüncesinde Ahlak (7 b.). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
Çelikkol, S. (2010). Fârâbi'de Ahlak Eğitimi. (Doktora Tezi, Erciyesi Üniversitesi Sosyal Biimler Enstitüsü). Kayseri.
Çilingir, L. (2014). Ahlak Felsefesine GiriĢ. Ankara: Elis Yayınları.
Çinemre, S. (2012). Ahlak Eğitimi Bağlamında Kohlberg'in Ahlak GeliĢim
Teorisi ve Sorunları.(Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü). Samsun.
Çırak, G. K. (2006). Üniversite Öğrencilerinin Ahlaki Yargı Yetenekleri ve
Ahlaki Yargı Yetenekleri Ġle Kendilerini GerçekleĢtirme Düzeylerinin KarĢılaĢtırılması. (Yüksek Lisans,Çukurrova Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü). Adana.
Demir, G. Y. (2014). "Sunum: Çarmıhını sırtında TaĢıyan Sosyo-Filozof George
Simmel". G. Simmel, Paranın Felsefesi içinde. (s. 7-14). Ġstanbul: Ġthaki
Yayınları.
96
Durkheim, E. (2006). Toplumsal ĠĢbölümü. (Ö. Ozankaya, Çev.) Ġstanbul: Cem Yayınevi.
Durkheim, E. (1949). Meslek Ahlakı. (M. Karasan, Çev.). Ġstanbul: MEB Yayınevi. Durkheim, E. (2005). Dini Hayatın Ġlkel Biçimleri. (F. aydın, Çev.). Hatay: Ataç
Kitapevi.
Durkheim, E. (2015). Ġntihar. (Zühre Ġlkegelen, Çev.). Ġstanbul: Pozitif Yayınları. Durkheim, E. (2016). Ahlak Eğitimi. (H. Portakal, Çev.) Ġstanbul: Cem Yayıncılık. Düzgün, ġ. Ali. (2017). "Doktrin ve Tarih (Olaylar) Bağlamında Allah ve Ġnsan
ĠliĢkisi". Akdeniz Ġlahiyat Akademisi Antalya: (et. 20.5.2017).
Ergun, D. (2013). 100 Soruda Sosyoloji Elkitabı (11 b.). Ankara: Ġmge Kitapevi Yayınları.
Erjem, Y. (2008). "Nilüfer Göle". M. Ç. Özdemir, Türkiye'de Sosyoloji (Ġsimler- Eserler) II içinde. (s. 879-904). Ankara: Phoenix Yayınevi.
Erkul, A.&A. Esgin. (12.5.2017). "Sosyolojiye Neden Ġhtiyacımız Var: Sosyoloji
Nedir? Sosyolog Kimdir?". www.bingol.edu.tr/.../sosyolojik-dusunme-
bolum1-Sosyolojiye-ihtiyacimiz-Var.pdf adresinden alındı
Ertürk, R. (2003). "Sosyoloji Üstüne". Sosyoloji Dergisi, 3(7), 155-165.
Esposito, J. L. (2003). Kutsal Olmayan Cihad. (E. Yılmaz, & N. Yılmaz, Çev.) Ġstanbul: Oğlak Yayınları.
Fahri, M. (2014). Ġslam Ahlak Teorileri. (M. Ġskenderoğlu, & A. Arkan, Çev.) Ġstanbul: Litera Yayıncılık.
Fârâbi. (2011). Ġdeal Devlet (3 b.). (A. Arslan, Çev.) Ankara: Divan Kitap.
97
Fromm, E. (1993). Erdem ve Mutluluk. Ankara: Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları.
Fromm, E. (1996). BarıĢın Tekniği ve Stratejisi. (F. Emir, & K. Ökten, Çev.) Ġstanbul: Arıtan Yayınevi.
Fukuyama, F. (2006). Ulus ĠnĢası. (H. Kaya, Çev.) Ġstanbul: Profil Yayıncılık. Gazali. (2012). El Ġktisat fi'l Îtikat.Beyrut: Daru'l Minhac.
Giddens, A. (2009). "Sosyolojinin Kapsamı". A. Giddens (Dü.). Sosyoloji: BaĢlangıç Okumaları içinde. (G. Altyalar, Çev.). Ġstanbul: Say Yayınları. Güler, Ġ. (2011). Allah'ın Ahlakiliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. Gündüz, M. (2016). Ahlak Sosyolojisi (3 b.). Ankara: Anı Yayıncılık.
Güngör, E. (1997). Ahlak Sosyolojisi ve Sosyal Ahlak (2 b.). Ġstanbul: Ötüken Yayınları.
Haklı, ġ. (2007). "Çevre ve Ahlak". R. Kaymakcan, & M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 133-159). Ġstanbul: DEM Yayınları.
Haklı, ġ. (2007). "Ġslam Ahlak Teorileri". R. Kaymakcan, & M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 119-131). Ġstanbul: DEM Yayınları. Ġbni Haldun. (2004). Mukaddime. 2 cilt. (H. Kendir, Çev.). Ankara: Yeni ġafak
Kültür Armağanı
Ġbni Miskeveyh. (2013). Tehzibu'l-Ahlak/Ahlak Eğitimi (2 b.). (Ġ. Kayaoğlu, & C. Tunç, Çev.) Ġstanbul: Büyüyenay Yayınları.
Karasan, M. (1948). "Durkheim'in Ahlak Sosyolojisi". Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 3(1), 255-276.
Kaymakcan, R.&H. Meydan. (2016). Ahlak ve Değerler Eğitimi (2 b.). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
98
Karrafi. (2004). ġerhu Tenqihi'l Fusul fi Ġhtisar-i ġerhi'l Mahsul. Beyrut: Daru'l Fikr.
Kadı Zekeriya. (2014). Fethu'l Wahhab BiĢerhi'l Adab. Kuveyt: Daru'd Diya. Kemerlioğlu, E. (1996). Toplumsal TabakalaĢmna. Ankara: Saray Kitapevi. Kılıç, F. (2007). "Türkiye’de Ahlak Sosyolojisinin OluĢumu". R. Kaymakcan, &
M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (323-362). Ġstanbul: DEM Yayınları.
Kılıç, R. (2005). Ayet ve Hadisler IĢığında Ġnsan ve Ahlak. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kılıç, R. (2007). "Ġslam Kelam DüĢüncesinde Ahlak AnlayıĢı". R. Kaymakcan, & M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 161-187). Ġstanbul: DEM Yayınları.
Kınsün, A. (2016). "Bilgi, Felsefe ve Eğitim Kavramlarının Ne'liği Üzerine". Uluslararsı Sosyal Bilimler Kongresi (s. 1877-1899). Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Kızılçelik, S. (2000). Sosyoloji Yazıları. Ankara: Anı Yayıncılık.
KoĢtaĢ, M. (1987). "SosyalleĢme (Socialisation)". Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 29(1), 329-334.
Maverdi. (1988). Edebü'd-Dünya ve'd Din. Beyrut/Lübnan: Dau Ġhyail Ulum. Mills, C. W. (2007). Toplumbilimsel DüĢün. (Ü. Okay, Çev.) Ġstanbul: Der
Yayınları.
Nasreddin Tusi. (2016). Ahlak-ı Nasır-i (3 b.). (A. Gafarov, & Z. ġükürov, Çev.) Ġstanbul: Litera Yayıncılık.
99
Nuttall, J. (2011). Ahlak Üzerine TartıĢmalar: Etiğe GiriĢ (2 b.). (A. Yılmaz, Çev.) Ġstanbul: Ayrıntı Yayınları.
OkumuĢ, E. (2002). GösteriĢçi Dindarlık. Ġstanbul: Ark Yayınları.
OkumuĢ, E. (2010). MeĢruluğun Toplumsal Gerçekliği.Ġstanbul: Ġnsan Yayınları. OkumuĢ, E. (2015). Kur'an'da Toplumsal ÇöküĢ. Ġstanbul: Ġnsan Yayınları.
Özdemir, Ġ. (2007). "Çevre ve Ahlak". R. Kaymakccan,& M. Uyanık (Dü). Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 133-159). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
Özlem, D. (2015). Etik: Ahlak Felsefesi (2 b.). Ġstanbul: Nofos Kitap Yayınevi. Özyurt, C. (2007). Durkheim Sosyolojisinde Ahlaki Kontrol Sorunu. Değerler
Eğitimi Dergisi. 5(13), 95-121.
Polat, M. (2016). Nasreddin Tusi ve Ahmet Hamdi Akseki'nin Ahlak
AnlayıĢlarının KarĢılaĢtırılması (Ahlakı Nasır-i ve Ahlak Dersleri Adlı Eserler IĢığında. (Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Ensititüsü). Kayseri.
Platon. (2016). Devlet. (S. Eyyüboğlu&M. Ali Cimcoz, Çev.). Ġstanbul: Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları.
Polat, S. (2016). Adorno' nun Negatif Ahlak Felsefesi. (Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE Felsefe Anabilim Dalı.
Poyraz, H. (2007). "Ahlak Dili Üzerine Felsefe". R. Kaymakcan, & M. Uyanık, Teorik ve Pratik Yönleriyle Ahlak içinde. (s. 15-47). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
100
Saka, M. (1988). "Mukaddime: Maverdi'nin Hayatına Etraflıca Bir BakıĢ". Maverdi, Edebu'd-Dünya ve'd-Din içinde.(s. 14-30). Beyrut: Daru Ġhyai'l Ulum.
Sekr, M. ġ. (1988). "Takdim". Maverdi, Edbu'd-Dünya ve'd-Din içinde. (s. 7-13). Beyrut: Daru Ġhyai'l Ulum.
Sezal, Ġ. (2003). "Neden Sosyoloji". Ġ. Sezal, Sosyolojiye GiriĢ içinde. (s. 1-10). Ankara: Martı Kitap ve Yayınevi.
Simmel, G. (2014). Paranın Felsefesi. (Ö. D. Aydın, & Y. Alogan, Çev.) Ġstanbul: Ġthaki Yayınları.
Spencer, H. (2013). Zihin Ahlak ve Beden Eğitimi. (M. M. Ertegün, Çev.) Ankara: Pegem Yayıncılık.
Swingewood, A. (1998). Sosyolojik DüĢüncenin Kısa Tarihi. (O. Akınhay, Çev.) Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
ġan, M. K. (2008). "Korkut Tuna". M. Ç. Özdemir, Türkiye' de Sosyoloji (Ġsimler- Eserler) II içinde. (s. 639-666). Ankara: Phoenix Yayınları.
Taslaman, C. (2017). Ahlak, Felsefe ve Allah (4 b.). Ġstanbul: Ġstanbul Yayınevi. Topçu, N. (2006). Ġsyan Ahlakı (4 b.). (M. Kök, & Doğan Musa, Çev.) Ġstanbul:
Dergah Yayınları.
Topçu, N. (2017). Ahlak (10 b.). Ġstanbul: Dergah Yayınları. Tuna, M. (2012). Sosyolojiye GiriĢ. Ankara: Detay Yayınları.
Ünal, A. Z. (2011). Toplumsal TabakalaĢma ve Hareketlilik. Ankara: BirleĢik Yayınevi.
Ünsalsdı, L.&E. Geçgin.(2013). Sosyoloji Tarihi: Dünyada ve Türkiye'de. Ankara: Heretik Yayıncılık.
101 Ġstanbul: Yarın Yayınları.
Yaran, C. S. (2014). Ġslam Ahlak Felsefesine GiriĢ (3 b.). Ġstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
Yaslıçimen, F.&l. Sunar. (2006). "Sosyal Bilimlerde Bir Yenilenme Ġmkanı
Olarak Ġbni Haldun". Ġslam AraĢtırmaları Dergisi(16), 137-167.
Yıldız, C. (15.4.2017). "Sosyolojik BakıĢ".bingöl.edu.tr. web sitesi: www.bingol.edu.tr/tr/akademik/.../fen.../sosyoloji...notlari adresinden alındı. Yıldız, G. (2002). Ġbni Miskeveyh'in Tehzibul Ahlak Adlı Eserinin Din Eğitimi
Bakımından Değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül
Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü). Ġzmir.
Yılmaz, M. (2001). Ġslam Ahlak Eğitiminde Kur'an Kıssaları. (Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü). Sivas.
Zabun, B. (2009). "Temel Toplumsal Bir Kurum Olarak Ailenin Sosyoloji