DIfi BORÇ GÖSTERGELER‹

Borçlanmada baflvurulacak kaynak olarak d›fl kaynaklara yönelme, ülke içi kaynak yetersizli¤i, finansal piyasalar›n s›¤l›¤›, kamu kesimi finansman aç›klar› ve ödemeler dengesi aç›klar› gibi nedenlere ba¤l›d›r. Küreselleflme sürecinin yafland›¤› yüzy›l›m›zda hemen hemen tüm geliflmekte olan ülkelerin ortak sorunlardan biri olan d›fl borç sorunu, Türkiye aç›s›ndan da ciddi boyutlarda yaflanmaktad›r.

7.2.1. DIfi BORÇ STOKU

Türkiye’nin d›fl borç stoku giderek artmakla beraber özellikle 1999 y›l›ndan itibaren dikkat çeki-ci bir art›fl gözlenmifltir. 1999 y›l›nda IMF ile imzalanan stand-by çerçevesinde iç borçlar›n d›fl borçlarla ikame edilmesi, ödemeler dengesi aç›klar›n›n kapat›lmas› ile 2000’li y›llarla beraber d›fl borç stokunda önemli art›fllar yaflanm›flt›r. Kriz sonras› d›fl borç stokunun milli gelire oran›nda bir miktar düflüfle ra¤men 2005 y›l› sonras›nda art›fla geçmifltir.

2006 y›l› d›fl borç stoku bir önceki y›la göre yüzde 5 artt›¤›, 2007 y›l›n›n üçüncü çeyre¤inde de 2006 y›l›n›n üçüncü çeyre¤ine göre yüzde 14.5’lik bir art›fl gerçekleflti¤i Tablo 6’dan görülebilir.

Ayr›ca 2005 y›l›nda 131.8 milyar $ olan orta-uzun vadeli toplam d›fl borç stoku, 2006 y›l›nda yüzde 25 art›fl göstermifl ve 165.4 milyar $’a ulaflm›flt›r. Bu y›ldaki art›flta, resmi alacakl›lar›n pay›ndaki azal›fla karfl›l›k özel alacakl›lardan al›nan borç miktar›ndaki art›fl›n etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. 2007 y›l›na gelindi¤inde üçüncü çeyrekte toplam borç stoku 197 milyar $’a ulaflm›flt›r.

Tablo 6. Toplam D›fl Borç Stoku (milyon YTL)

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri, D›fl Borç ‹statistikleri.

 2001    2002    2003   

 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

TOPLAM 116.946 114.3 76 119.775 113.592 114.054 123.469 125.035 129.701 131.063 135.159 138.853 144.301

KISA VADE L‹

BORÇLAR 26.029 22.132 20.108 16.403 15.096 16.070 15.233 16.424 18.078 18.347 21.067 23.013

UZ UN VADE L‹

BORÇLAR 90.917 92.244 99.667 97.189 98.958 107.399 109.802 113.277 112.985 116.812 117.786 121.288

            

 2004    2005    2006    2007  

 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3

TOPLAM 144.967 147.4 65 153.188 160.839 159.372 161.123 164.772 169.000 184.190 191.986 197.492 207.735 214.553 226.051 237.322

KISA VADE L‹

BORÇLAR 24.922 27.054 30.202 31.880 32.512 34.010 37.432 37.103 39.995 42.500 41.888 42.315 37.876 40.916 40.351

UZ UN VADE L‹

BORÇLAR 120.045 120.4 11 122.986 128.959 126.860 127.113 127.340 131.897 144.195 149.486 155.604 165.420 176.677 185.135 196.971

Grafik 13. Toplam D›fl Borç Stoku / GSMH

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri, D›fl Borç ‹statistikleri ile 2007 y›l› GSMH gerçekleflme tahmini kullan›larak haz›rlanm›flt›r.

7.2.2. TOPLAM DIfi BORÇ STOKUNUN VADE YAPISI

D›fl borç stokuna yap› itibariyle bakt›¤›m›zda, son y›llarda ülke içinden borçlanan farkl› kesim-lerin nispi a¤›rl›¤›ndaki de¤iflme ile toplam d›fl borçlar›n vade yap›s›, risk unsurlar› olarak görülmektedir.

Toplam d›fl borç stokunun vade yap›s›n›n y›llar itibariyle de¤iflkenlik gösterdi¤i, k›sa vadeli borçlar›n toplam içindeki pay›n›n 2005 y›l›na dek artt›¤› ve borçlar›n çevrilebilirli¤ini s›k›nt›ya soktu¤u görülmektedir. Bu tarihten sonra toplam d›fl borç stokunun vadesi ise daha farkl›laflmakta, örne¤in 2007 y›l› üçüncü çeyrek itibariyle yüzde 83’ü orta uzun vadeye sahip olmaktad›r. Ancak yine de k›sa vadeli borçlar›n pay› yeteri derecede azalt›lamamaktad›r (Grafik 14).

Grafik 14. Toplam D›fl Borç Stokunun Vade Seyri

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri, D›fl Borç ‹statistikleri kullan›larak haz›rlanm›flt›r.

0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Q3

%%

Toplam D›fl Borç Stoku K›sa Vadeli D›fl Borç Stoku Uzun Vadeli D›fl Borç Stoku

14.4

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Q3

K›sa Vade Uzun Vade

7.2.3. TOPLAM DIfi BORÇ STOKUNUN ALACAKLILARA GÖRE DA⁄ILIMI

Türkiye’de d›fl borcun alacakl›lar yönüyle da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, uzun vadeli ve resmi alacakl›lardan ikili anlaflmalar yoluyla sa¤lanan borçlar›n a¤›rl›kta oldu¤u yap›n›n yerini, 2005 y›l› ile beraber özel alacakl›lardan ticari bankalar›n a¤›rl›kta oldu¤u yap›n›n ald›¤› gözlenmekte-dir. Bir baflka deyiflle özellikle orta-uzun vadeli yap›s›n›n a¤›rl›kta oldu¤u toplam d›fl borç stoku-nun en önemli al›c›lar› özel alacakl›lar ve bu çerçevede ticari bankalard›r. Burada resmi alacakl›lar›n pay›n›n gerileme e¤ilimi içine girmesinin temel nedeni, IMF borçlar›n›n geri öden-mesinden kaynaklanmaktad›r.

Tablo 7. Toplam D›fl Borç Stokunun Alacakl›lara Göre Geliflimi (Milyon Dolar)

2002 2003 2004

Q 1 Q 2 Q 3 Q 4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q 4

TOPLAM DIfi BORÇ

STOKU 114.054 123.469 125.035 129.701 131.063 135.159 138.853 144.301 144.967 147.465 153.188 160.839

BORÇ 92.327 100.598 102.477 106.106 106.832 109.204 112.165 117.189 118.145 119.943 124.298 130.760

KISA VADEL‹ BORÇ. 15.096 16.070 15.233 16.424 18.078 18.347 21.067 23.013 24.922 27.054 30.202 31.880 ÖZEL ALACAK. 15.096 16.070 15.233 16.424 18.078 18.347 21.067 23.013 24.922 27.054 30.202 31.880

PARASAL

KURULU fiLAR 6.333 6.400 4.683 5.187 6.595 6.148 7.896 8.260 9.637 10.476 12.194 12.661

PARASAL

OLMA YAN KURULUfi. 8.763 9.670 10.550 11.237 11.483 12.199 13.171 14.753 15.285 16.578 18.008 19.219

RE SM‹ ALACAK. 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

UZUN VADEL‹

BORÇ. 77.231 84.528 87.244 89.682 88.754 90.857 91.098 94.176 93.223 92.889 94.096 98.880 ÖZEL

AL ACAKLILAR 44.745 48.956 48.273 49.737 48.992 49.808 49.804 51.666 52.183 52.458 53.691 57.956 PARAS AL

KURULU fiLAR 30.216 32.890 32.183 32.767 31.640 31.835 31.998 33.068 33.778 34.486 35.357 38.414 PARAS AL OLMA YAN

KURULU fiLAR 14.529 16.067 16.091 16.970 17.352 17.972 17.806 18.599 18.405 17.973 18.334 19.542 RE SM‹ ALACAK. 32.486 35.572 38.971 39.945 39.762 41.049 41.294 42.510 41.040 40.430 40.405 40.924

HÜKÜMET KURULUfi. 7.467 8.045 9.029 9.209 9.098 9.194 9.231 9.381 9.160 8.755 8.524 8.705

ULUSLAR ARASI

KURULU fiLAR 25.019 27.527 29.942 30.736 30.664 31.855 32.063 33.129 31.880 31.675 31.880 32.220 IMF-ULU SLARARASI

PARA FONU 17.017 19.271 21.411 22.009 21.965 23.089 23.232 24.004 22.741 21.978 21.503 21.440 Hazine IMF Kred ileri 9.589 11.362 13.563 13.941 13.963 15.014 15.559 16.732 16.596 16.954 17.568 18.445 M erkez Banka s› IMF

Kred ileri 7.428 7.909 7.849 8.068 8.002 8.075 7.674 7.272 6.145 5.024 3.935 2.995

IBRD-ULUSLARARASI

‹MAR VE KALKINMA

BANKASI 4.672 4.911 5.379 5.369 5.332 5.273 5.248 5.215 5.174 5.654 6.195 6.153

D‹⁄ER ULUSLAR ARASI

KURULU fiLAR 3.330 3.345 3.151 3.358 3.367 3.492 3.583 3.910 3.965 4.043 4.183 4.626

TAHV‹L 21.728 22.870 22.558 23.595 24.231 25.955 26.688 27.112 26.822 27.523 28.890 30.079

2005 2006 2007

Q 1 Q 2 Q 3 Q 4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3

TOPLAM DIfi BORÇ

STOKU 159.372 161.123 164.772 169.000 184.190 191.986 197.492 207.735 214.553 226.051 237.322

BORÇ 128.488 130.823 134.170 137.439 150.083 158.051 162.488 171.388 174.653 186.993 196.870

KISA VADEL‹ BORÇ. 32.512 34.010 37.432 37.103 39.995 42.500 41.888 42.315 37.876 40.916 40.351 ÖZEL ALACAK. 32.512 34.010 37.432 37.103 39.995 42.500 41.888 42.315 37.876 40.916 40.351

PARASAL

KURULU fiLAR 13.756 14.574 17.369 16.363 19.409 19.771 18.803 18.609 13.825 14.686 12.554 PARASAL

OLMA YAN

KURULU fiLAR 18.756 19.436 20.063 20.740 20.586 22.729 23.085 23.706 24.051 26.230 27.797

RE SM‹ ALACAK. 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

UZUN VADEL‹

BORÇ. 95.976 96.813 96.738 100.336 110.088 115.551 120.600 129.073 136.777 146.077 156.519 ÖZEL ALACAK. 57.320 60.810 63.385 68.352 79.818 86.588 90.874 100.005 109.802 119.095 129.192

PARASAL

KURULU fiLAR 38.525 42.650 45.840 49.653 60.800 66.773 70.543 79.269 88.751 97.837 107.401 PARASAL

OLMA YAN

KURULU fiLAR 18.795 18.159 17.545 18.699 19.018 19.815 20.331 20.736 21.051 21.258 21.791 RE SM‹ ALACAK. 38.655 36.003 33.353 31.985 30.270 28.963 29.725 29.068 26.975 26.982 27.327

HÜKÜMET

KURULU fiLARI 8.196 7.671 7.381 7.079 6.892 6.745 6.579 6.532 6.303 6.017 6.151

ULUSLARARASI

KURULU fiLAR 30.459 28.332 25.972 24.905 23.378 22.218 23.146 22.535 20.671 20.965 21.176 IMF-ULU SLARARASI

PARA FONU 19.906 17.790 15.445 14.647 12.975 11.398 11.539 10.759 8.497 8.560 7.764

H azine IMF K redileri 17.984 16.857 15.114 14.647 12.975 11.398 11.539 10.759 8.497 8.560 7.764 Merkez B ankas › IMF

Kred ileri 1.922 933 331 0 0 0 0 0 0 0 0

IBRD-ULUSLARARASI

‹MAR VE KALKINMA

BANKASI 6.142 6.022 5.956 5.830 5.877 6.233 6.833 6.855 6.957 6.866 7.450

D‹⁄ER ULUSLAR ARASI

KURULU fiLAR 4.411 4.521 4.572 4.429 4.526 4.588 4.775 4.922 5.218 5.539 5.961

AHV‹L 30.885 30.300 30.602 31.560 34.107 33.935 35.004 36.347 39.900 39.058 40.452

D›fl borç stoku içinde yer alan iki kalemden birisi olan “borç” kalemi alt›nda kredi fleklinde al›nan d›fl borçlar gösterilmektedir. D›fl borç stoku içinde di¤er bir kalem olan tahviller ise yurtd›fl›nda sat›lan eurobond gibi tahvillerin tutar›n› ifade etmektedir ve ortalama her y›l 5 milyar dolarl›k bir art›flla dikkat çekmektedir. Türkiye, kriz havas›ndan ç›k›p normal koflullara geçtikçe içeride oldu¤u gibi d›flar›da da normal koflullar›n borçlanma kayna¤› olan piyasadan borçlanmaya yönel-di¤i görülmektedir (Tablo 7).

7.2.4. TOPLAM DIfi BORÇ STOKUNUN BORÇLULARA GÖRE DA⁄ILIMI

Son y›llarda toplam d›fl borç stoku içinde kamu veya kamuya ait kurulufllar›n d›fl borç stoku için-deki pay› düflmekte, özel sektörün pay› artmaktad›r. Elimiziçin-deki veriler asl›nda kamu sektörünün d›flar›dan borçlanmak yerine, daha çok iç borçlanma yoluna gitti¤ini, d›fl borç stokunun iç borç stokuna oranla daha düflük h›zla artt›¤›n› göstermektedir. Yüksek reel faiz-düflük kur uygulamas›na dayal› günümüz uygulamas›nda, d›fl borçlanma özel sektöre kaymaktad›r. Özel sek-törün d›fl borç stoku, toplam d›fl borç stokunun yar›s›ndan fazlas›n› oluflturmaktad›r (Grafik 15).

Grafik 15. Toplam D›fl Borç Stokunun Borçlulara Göre Da¤›l›m›

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri, D›fl Borç ‹statistikleri kullan›larak haz›rlanm›flt›r.

Özel sektör borçlanmas›n›n itici gücü olarak 28 ve 30 say›l› kararlar ile finansal serbestleflme yönünde ad›mlar›n at›lmas› rol oynam›flt›r. Özel sektör d›fl borçlar›, yüksek faizli ve k›sa vadeli bir yap› sergilemekte, bu fonlar›n yat›r›ma dönük olup-olmad›¤› sorgulanmakta ve k›sa vadeli ser-maye hareketlerine konu olarak ekonomi aç›s›ndan risk tafl›maktad›r.

Özel sektörün d›fl borçlar› ayr›ca kur art›fl› riski tafl›maktad›r. Öyle ki kurda ani bir yükselifl, özel sektörü bir krizle karfl› karfl›ya b›rakarak, k›sa vadeli d›fl borçlar›n›n kamu kesimince üstlenilme-si gereklili¤ini ortaya ç›karabilecektir. Öte yandan borcun nihai finansman kayna¤› olarak vergi ve vergi benzeri gelirlerin yap›s›ndaki de¤iflim de kamu finansman›nda sa¤l›ks›z etkiler yarata-cakt›r.

Konunun kayg› veren yan› özel sektörün d›fl borçlar›n›n art›fl h›z› ve borçlanma biçimidir. Özel sektör, kamunun iç borçlanmaya gitmesi sonucunda iç piyasada rekabeti zorlaflt›¤›ndan d›fl kay-naklara yönelmektedir. Yüksek reel faiz ortam›nda özel kesim elinde d›fl borçla oluflan fonlar›, iç borçlanma yoluyla Hazine’ye satarak kar elde edebilme olana¤›na kavuflmaktad›r.

Bir baflka risk de, Türkiye’deki flirketlerin bankalardan ald›klar› teminat mektuplar› karfl›l›¤›nda

0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Q3

%%

Kamu Sektörü Özel Sektör

d›fl borçlanma yapabilmeleri sonucunda ortaya ç›kmaktad›r. Sonuçta, flirketlerin yurt d›fl›na olan bu yükümlülükleri de dolayl› olarak Türkiye’deki bankalar›n d›fl yükümlülü¤ü haline gelebilmek-tedir.

7.2.5. TOPLAM DIfi BORÇ STOKUNUN DÖV‹Z-FA‹Z KOMPOZ‹SYONU

D›fl borç stokunun kur hareketlerine dayal› tafl›d›¤› riskin fark›ndal›¤› giderek artmaktad›r. Bu çerçevede toplam borç stoku içinde 2004 y›l›ndan bu yana dövize endeksli borçlanman›n giderek azald›¤›, ayr›ca döviz cinsinden borçlanman›n da s›n›rland›r›lmaya çal›fl›ld›¤›, TL cinsi senetlerin pay›n›n artt›¤› görülmektedir. Merkezi yönetim d›fl borç stoku içinde de¤iflken faizli senetlerin yerini sabit getirili senetleri almaya bafllamaktad›r. Stokun döviz - TL da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda da, 2003 y›l›nda yüzde 54 olan stokun içindeki TL cinsinden senetlerin pay› günümüzde yüzde 69’lara ç›kmakta, karfl›l›¤›nda hem döviz cinsinden hem de dövize endeksli olanlar›n pay› giderek azalmaktad›r. Geçti¤imiz iki y›lda ise dövize endeksli senet ihraç edilmedi¤i görülmektedir (Tablo 8, Grafik 16 ve 17).

Tablo 8. Merkezi Yönetim D›fl Borç Stokunun Döviz Faiz Yap›s›

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri ve D›fl Borç ‹statistikleri.

2003 2004 2005 2006 2007

milyon

Sabit 138.116 98.949 %49 170.276 126.873 %54 166.106 123.793 %50 186.169 132.448 %54 185.842 159.562 %56 De¤iflken 144.691 103.659 %51 146.252 108.973 %46 165.414 123.277 %50 158.881 113.034 %46 147.593 126.722 %44 TL

Cinsinden 151.790 108.745 %54 185.020 137.859 %58 206.852 154.160 %62 216.800 154.240 %63 229.168 196.761 %69 Sab it 68.614 49.156 %24 94.930 70.733 %30 101.444 75. 603 %31 111.457 79.295 %32 116.993 100.449 %35 De¤iflken 83.175 59.588 %29 90.090 67.126 %28 105.408 78. 557 %32 105.343 74.945 %31 112.175 96.312 %34 Döviz 131.017 93.863 %46 131.508 97.987 %42 124.667 92. 911 %38 128.250 91.242 %37 104.268 89.523 %31 Döviz

Cinsinden 113.140 81.056 %40 122.067 90.952 %39 119.098 88. 760 %36 126.569 90.046 %37 103.057 88.483 %31 Sab it 69.502 49.792 %25 75.346 56.140 %24 64.662 48. 190 %20 74.712 53.153 %22 68.849 59.113 %21 De¤iflken 43.639 31.264 %15 46.721 34.812 %15 54.436 40. 570 %16 51.856 36.893 %15 34.208 29.370 %10 Döviz e

Endeksli 17.877 12.807 %6 9.441 7.035 %3 5.570 4.151 %2 1.681 1.196 0 1.211 1.040 0

Sab it 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

De¤iflken 17.877 12.807 %6 9.441 7.035 %3 5.570 4.151 %2 1.681 1.196 0 1.211 1.040 0

Grafik 16. Merkezi Yönetim D›fl Borç Stoku Grafik 17. Merkezi Yönetim D›fl Borç Faiz Kompozisyonu (2007) Stoku Döviz Kompozisyonu (2007)

Kaynak : Tablo 8’deki verilerden haz›rlanm›flt›r. Kaynak : Tablo 8’deki verilerden haz›rlanm›flt›r.

7.2.6. DIfi BORÇ SERV‹S‹

D›fl borçlar ekonomi üzerinde milli gelirden d›flar›ya net transfere yol açt›¤› için iç borçlara oran-la daha önemli etkiler yaratmaktad›r. Ayr›ca servis s›ras›nda ortaya ç›kan döviz gereksinimi ödemeler dengesini olumsuz yönde etkilemektedir.

Tablo 9’da son y›llarda Türkiye’nin d›flar›ya aktard›¤› kaynak tutar› görülmektedir. Mevcut borçlar böyle bir sorunu gündeme getirmekte, ancak borç stoku da azalmamaktad›r. Son y›llarda d›fl borçlara ait anapara ödemesinin toplam borç servisi içindeki pay› artmas›na ra¤men, yap›lan yeni borçlanmalarla borç stokunun artt›¤› görülmektedir. Borç servisi tutar›ndan daha az borçlan-man›n gerçeklefltirilmesi ve borç çevirme oran›n›n düflürülmesi için borçlanma ihtiyac›n›n azal-mas›, bu çerçevede kamu giderlerini k›s›c› (bu durumda faiz giderlerini de) kamu gelirlerini art›r›c› politikalar izlenmesi gerekmektedir. Bu flekilde enflasyonun düflmesi ve faizlerde düflüflün sa¤lanmas› ile geçmiflte yüksek enflasyon nedeniyle borcun her yenileniflinin daha yüksek faizle yap›lmas›n›n yaratt›¤› yüksek maliyet ve k›s›rdöngü k›r›lacakt›r.

Tablo 9. D›fl Borç Servisi (Milyon Dolar)

Kaynak : Hazine Müsteflarl›¤›, Kamu Finansman› verileri, D›fl Borç ‹statistikleri.