Pamuk Ve Diğer Doğal Kaynaklar

Orta Asya cumhuriyetlerinde tarım ürünlerinin başlıcası pamuktur. Başta %61 ile Özbekistan olmak üzere Türkmenistan ve Tacikistan’ın toplam pamuk üretimi BDT’nin %87,5’ini teşkil eder. Kazak, Azeri ve Kırgız pamuk üretimi ile bu miktar % 92,5’e yükselir.558

Sovyetler daha 1920’de Türk Cumhuriyetleri’nin pamukçuluğuna ait direktifler hazırlayıp ilan etmişlerdir. Türkistan pamuğu sayesinde dış ülkelere bağımlı olmaktan kurtulmuşlardır. Türkistan’da pamuk yüzünden, diğer ziraat mahsulleri bir kenara bırakılmıştır. Özellikle Özbekistan, bir tarım ülkesi olmasına rağmen birçok temel gıda maddesini diğer ülkelerden ithal etmek zorunda kalmıştır.1930’da Özbek SSCB Ziraat Bakanı Hıdır Aliyev şu şekilde serzenişte bulunmuştur. ‘’Özbekistan’da pamukçuluk ziraatı daha fazla geliştikçe, Moskova’ya bağlılığı da o nispette artıyor ve Özbekistan Moskova’nın kızıl bir kolonisi halini alıyor’’. Bu teşhis 1930’da ne kadar doğru idiyse, bağımsızlıktan önceki zamanda da bu doğruluğunu pekiştirerek devam ettirmiştir.1989 yılında eski SSCB’de ki pamuğun %97,5’ini Türkistan üretmiştir. Fakat aynı yılda Türkistan’da dokunan pamuklu kumaş eski SSCB’nin üretiminin yalnızca % 15’idir559.

Türkmenistan’da da Tarımda pamukçuluk büyük yer tutmaktadır.1989’da 1,2 milyon ton pamuk üretimiyle eski SSCB’de ki üretimin %10’unu karşılamıştır. Dünya pamuk pazarında lider konumundaki ülkelerden biri olan Özbekistan, pamuk üretim hacmine göre dünyada beşinci ve ihracatına göre ikinci sırada yer alır. Özbekistan’ın hedefleri arasında, Özbekistan’da, pamuk lifini doğrudan ihraç etmektense, işleyip tekstil ürünü olarak pazarlanması da yer almaktadır560.Pamuk üreticiliği nedeniyle, Özbekistan’ın tekstil ve yan sanayisi gelişmiştir. Halı dokumacılığı, bakırcılık, maden işletmeciliği gibi alanlarda Özbekistan önemli gelişmeler göstermektedir561.

558 _{‘’Rusya Federasyonundaki Gelişmeler Etkileri ve Türkiye’’, Siyasi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı, Sisav} yayınları, Đstanbul,1995,s.196

559

Atilla Artam, ‘’Tük Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik analizleri ve Türkiye Đlişkileri’’, Yıldız Yayıncılık,

Đstanbul,1993 s.79

560 _{Naciye Saraç,‘’Kerimov’un başarısı Orta Asya’nın Ekonomide ki lideri Özbekistan’’,Global Yorum Đnternet} Dergisi,http://www.globalyorum.com/parts/makaleler

561

Ancak bugün Pamuk üretimi yüzünden Özbekistan’da felaketler doğmaktadır. Dünyanın en büyük iç göllerinden biri sayılan Aral %60 oranında küçülmüştür. Ayrıca Rusya’nın pamuğa düşük ücret ödemesi ve sonra bunu Rusya’nın değişik şehirlerinde işleyip yüksek fiyatla geri satması ve kardan çok az miktarda Özbeklere vermesi ekonomik olarak da onların geri kalmalarına sebep olmuştur. Özbekistan’da kişi başına düşen yıllık gelir Rusya’nınkinin yarısından daha azdır562.Aral Özbekistan’ın can damarıdır, Aral’ın can damarı da Sir Derya ve Amu Derya’dır. Çöl olan Türkistan, bugün Karakum kanalının kuruması halinde kuruyup kavrulacaktır. Ünlü ‘’açlık bozkırı’’ (Golodnaya Step), büyük bir kanal ağı vasıtasıyla Sir Derya’dan aldığı su ile 100.000 hektarlık çölü Kazakistan’ın hizmetine sunmaktadır. Uzmanlara göre Aral’da ki suyun derinliği 1m. Azalırsa, göl %5 oranında küçülür demektir. Göl bir zamanlar boyu 428 km, eni ise en geniş kısmında 235 km olan bir deniz görünümünde idi563.

Zorlu coğrafi koşullar, Sırderya ve Amuderya nehirlerini bölgenin can damarları haline getirmişti. Doğudaki Pamir ve Tanrı dağlarından kopan iki karayağız nehir, binlerce yıldır dünyanın en büyük iki çölü Karakum ve Kızılkum’u aşıp batıya ulaşıyor ve Aral’ı oluşturuyordu. Aral, 1960’lara kadar dünyanın en büyük dördüncü iç deniziydi. Marmara Denizi’nin 6 katı genişliğinde bir alanı kaplıyordu. Amuderya ve Sırderya deltaları ise Aral havzasındaki biyo çeşitliliği zenginleştiren son derece verimli doğal yaşam alanlarıydı. Ancak 20.yüzyılda Orta Asya için Đpekyolu’nun yerini "Pamukyolu" almıştı. Aral’daki esas trajedi Karakum Kanalı’yla başlamıştır. Nehirlerin Aral’a taşıdığı yıllık su miktarı 110 kilometreküpten 5 kilometreküp seviyesine kadar düşmüştür 564 Ve bu durum, Türk Cumhuriyetlerinde yaşanan çevreyle ilgili problemlerin belki de en önemlisi olan mono kültür pamuk üretimi nedeniyle, Özbekistan’a bağlı Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti ile Kazakistan arasında bulunan ve dünyanın dördüncü büyük gölü olan Aral Gölü nün kurumasına neden olmuştur. Tümüyle pamuk üretiminde kullanılan Amu Derya ve Sir Derya nehir sularının

562

Saadettin Gömeç, ‘’Türk cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi’’,Ankara, Akçağ Yayıncılık,1999;s.193 563 _{Atilla Artam‘’Tük Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik analizleri ve Türkiye Đlişkileri’’, Yıldız Yayıncılık,}

Đstanbul,1993,s.78

564 _{Prof dr. Miktad Kadıoğlu, ‘’Aral Örneği Hepimize Ders Olsun’’}

1970 yılından beri göle bırakılmaması nedeniyle, göl, hacim olarak % 50, alan olarak ise % 75 oranında kurumuştur. Gerekli tedbirler alınmadığı takdirde gölün tamamen kuruyacağı tahmin ediliyor. Denize kıyısı olmayan bölgenin tek su kaynağının da kurutulması sonucunda meydana gelen kum ve tuz fırtınaları tüm bölgeye zarar vermeye başlamıştır. Gölden içme suyu temin eden birçok yerleşim merkezinde önemli problemlerle karşılaşılmaktadır. Aral çevresi, verem hastalığı bakımından BDT ülkeleri arasında ilk sırada, kansızlık (anemi) hastalığı bakımından dünyada ilk sırada yer alıyor, ayrıca, yüksek oranda kanser vakaları da gözlenmektedir.565

Aral gölünün kuruması, öncelikle Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ı ilgilendiren bir sorun gibi görünse de, sularının Tacikistan, Kırgızistan ve Afganistan’da yükselmesi, bu sorunu bölgesel hale getirmektedir. Bu konuda da gerek bölgesel ve gerekse Birleşmiş milletler yardımları kapsamında işbirliği olanağı varsa da, ülkelerin farklı çıkarları ve liderlerinin konuyu kendilerine prim yapacak biçimde değerlendirilmesi ile bu sorun, çözümü yönünde somut adım atılmadan beklemektedir. Bölgede yaşayan 45 milyonluk toplam nüfusun tamamının, ekonomik bakımdan yalnızca Amu Derya ve Siri Derya nehirlerine bağımlı olmaları da, ‘’Su Sorununu’’ bölgenin en önemli sorunlarından biri haline gelmektedir566.Kısacası 1950 ve 1980 yılları arasında sulanan alanlar iki katına çıkmış, bu durum nehirlerde su kaybına ve Aral Denizi’nin küçülmesi yani son kırk yılda yüzölçümünün yarıya düşmesi, yakınında yaşayan 3.5 milyon insan için balıkçılığının azalması, nemli toprakların azalması sonucu ekonomik kayıp, tuzun dağılması ile birlikte sağlık problemleri gibi sorunlara yol açmıştır.567

565 _{Naciye Saraç,‘’Türk Cumhuriyetlerinde Çevre Kirliliği’’,Global Yorum Đnternet} Dergisi,http://www.globalyorum.com/parts/makaleler

566 _{Editör: Đdris Bal, Türk Dış Politikası ‘’Orta Asya ve Kafkasya’da Güvenlik Arayışları Sürecinde Bölgedeki} Enerji Kaynakları’nın rolü-Necdet Pamir’’,Nobel Yayıncılık, Ankara, syf;510

567_{Ahmet Taşağıl, ‘’Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Politikaları’’,Orta Asya’da Değişen Dengeler Ve} Türkiye; Sarem Yayınları, s.100

Türk cumhuriyetlerinde pamuğun yanı sıra Orta Asya yer altı kaynakları bakımından da oldukça zengindir. Bu ülkelerden Kazakistan, bölgede en zengin yer altı kaynaklarına sahip ülkedir. Kazakistan’da bulunan başlıca yer altı kaynakları, petrol, doğal gaz ve kömürün yanı sıra krom, bakır, kurşun, çinko alüminyum, asbest, barit, berilyum, bizmut, fosfat, titanyum, bor, tungsten, manganez, uranyum ve molibdendir. Diğer bir ülke Özbekistan’ın başlıca rezervleri; doğal gaz, ham petrol, kömür, bakır, çinko, kurşun, tungsten, molibden, altın alüminyum ve mermerdir568.Özbekistan, yerüstü zenginlikleri yanı sıra, yer altı zenginlikleri bakımından da oldukça zengin bir ülkedir. Gazlı, Carkak, Mubarak’ta doğal gaz, Fergana Vadisi ve Aşağı Surhan-Derya’da petrol, Angran’da kömür, Almalık ve koytaş’ta bakır, çinko, kurşun, molibden ve Murantau’da altın madenleri ehil ellerde işletilmeyi beklemektedir569

568 _{‘’Orta Asya-Hazar-Ceyhan Boru Hattı ve Milli Güce Etkileri’’, Harp Akademisi Komutanlığı Yayınları;} s.,68,

569 _{Atilla Artam ‘’Tük Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik Analizleri ve Türkiye Đlişkileri’’,Yıldız Yayıncılık,}

3.4.Türk Cumhuriyetleri’nin Üye Olduğu Bölgesel Bütünleşme Hareketleri