DHMĠ’de ÖzelleĢtirme ÇalıĢmaları

Hava taĢımacılığının altyapısını hazırlayan ve uçakların iniĢ, kalkıĢ ve konaklama ihtiyaçlarına cevap veren kurum DHMĠ’dir. Ülkemizde Havalimanı yapım ve iĢletimi uzun yıllar boyunca devlet tarafından yapılmıĢtır. Avrupa da bazı havalimanlarının kar elde ettiğinin görülmesi ve bazı havalimanlarının özelleĢtirilmesi Türkiye’de de bu fikrin yaygınlaĢmasına sebep olmuĢtur. 1994 yılında ki yasal düzenlemelerle birlikte havaalanlarının özelleĢtirilmesi mümkün olmuĢtur. Bu geliĢme üzerine DHMĠ bundan 2 yıl sonra havalimanı özelleĢtirme iĢini Antalya Havalimanı yeni Terminali ile baĢlatmıĢtır.

ÖzelleĢtirmelerin yaygınlaĢması ile birlikte artık geçmiĢten farklı olarak özel sektöründe havalimanı yapımı ve iĢletimi hakkı elde etmesi sağlanmıĢtır. Özel sektöre böyle bir hak verilmesini sebebi, devletin kaynaklarını kullanmadan gerekli olan havalimanı terminallerini özel sektör eliyle yapılıp hizmete açılması, özel sektör tarafından iĢletilerek daha sonra ücretsiz olarak devlete teslim edilmesinin sağlanmasıdır. Böylece kamu kaynakları kullanılmadan ülkemize havalimanları kazandırılmak istenmiĢtir. DHMĠ tarafından terminal özelleĢtirmeleri devam etmiĢ ve günümüze kadar yaygınlaĢmıĢtır. ÖzelleĢtirme yapılırken birçok özelleĢtirme yöntemi kullanılmaktadır. Ancak havalimanı terminal özelleĢtirmelerinde en çok kullanılan yöntem Yap-ĠĢlet-Devret (YĠD) modelidir.

YĠD modeli, maddi kaynak ihtiyacı olan projelerin finansmanı için geliĢtirilen ve finansman sıkıntısının ilk dönemi olan inĢaat aĢamasında bu sıkıntının özel yatırımcı sayesinde giderilmesi ve yatırım maliyetinin tesisin iĢletilmesi neticesinde elde edilecek gelirden karĢılanması esasına dayanan bir proje finansman modelidir (Erekmekçi, 2012:01).YĠD modeli ile birlikte kamu kesiminin payının küçültülmesi ile özel sektörün

45

daha fazla aktif olması ve bazı yatırım ve diğer hizmetlerin gerçekleĢtirilmesinde özel kesimlerin kaynak ve bilgisinin kullanılması amaçlanmıĢtır. Büyük sermaye ve yatırım gerektiren iĢlerin devlet bütçesine yük olmadan baĢka finansman yollarıyla gerçekleĢtirilmesi ile Yap-ĠĢlet-Devret modeli daha cazip hale gelmeye baĢlamıĢtır.

1985 yılında hazırlanan 5 yıllık kalkınma planında Yap-ĠĢlet-Devret modeline yer verilerek yabancı sermayenin de ülkemize gelmesi sağlanmak istenmiĢtir. Yap- ĠĢlet-Devret modeli karĢılıklı bir sözleĢme çerçevesinde yürütülmekte olup, iĢletme süresi ve üretilen mal veya hizmet karĢılığı alınacak ücretin tespit Ģekli bu sözleĢme ile belirlenmektedir. Özel sektör tarafından yapılacak yatırımların her aĢaması devlet tarafından denetlenmekte ve yapılacak değiĢikliklerde devletin izninin alınması gerekmektedir. Bu model ile iĢletme süresi bittikten sonra özel firma tarafından yapılan ek yatırım ve teçhizatlar kamunun malı sayılmaktadır.

Yap-ĠĢlet-Devret Modeli kapsamında özelleĢtirilen önemli havalimanları: Atatürk Havalimanı, Antalya Havalimanı, Esenboğa Havalimanı, Adnan Menderes Havalimanı, Dalaman Havalimanıdır. Bu havalimanlarının özel sektör tarafından iĢletildiği yıllara bakıldığında yolcu trafiğinin hızla arttığı gözlemlenmiĢtir. Bu durum havalimanı terminallerinin özel sektör tarafından iĢletilmesinin yolcu trafiğine olumlu katkısını gözler önüne sermektedir.

DHMĠ bünyesinde özel sektör tarafından iĢletilen havalimanları ile iletiĢim halinde olmak ve bu havalimanlarının denetimini yapmak üzere KÖĠ(Kamu Özel ĠĢbirliği) Daire BaĢkanlığı kurulmuĢtur.

KÖĠ’nin görevleri:

 “KÖĠ Projeleri kapsamında Görevli/Kiracı/ġirketlerce iĢletilmekte olan Havalimanı/Terminallerin iĢletme dönemlerindeki faaliyetlerinin Ġdare ile Görevli/Kiracı/ġirketler arasında imzalanan Kiralama/Uygulama/Ġmtiyaz sözleĢmeleri ve ekleri ile Ġhale ġartnamesi çerçevesinde yürütülmesine yönelik gerekli yazıĢmaların yapılmasını sağlamak, bu kapsamda Genel Müdürlükçe yürütülen diğer tüm faaliyetler ile ilgili sekretarya görevini yürütmek (DHMĠ, 2016:112-113).

 KÖĠ Projeleri kapsamında Görevli/Kiracı/ġirketlerce iĢletilmekte Havalimanı/Terminal binalarında Görevli/Kiracı/ġirketler tarafından yürütülen hizmetlerin Uygulama/Kiralama/Ġmtiyaz sözleĢmesi ve ekleri ile Genel

46

Müdürlük talimatları çerçevesinde Genel Müdürlük tarafından belirlenen amaç, ilke ve talimatlara uygun olarak yürütülmesini denetlemek/denetlettirmek (DHMĠ, 2016:112-113).

 KÖĠ Projeleri kapsamında Görevli/Kiracı/ġirketlerce iĢletilmekte olan havaalanları/terminal binalarında Görevli/Kiracı/ġirketler tarafından yürütülen iĢletme hizmetlerinin Uygulama/Kiralama/Ġmtiyaz sözleĢmesi ve ekleri ile Genel Müdürlük talimatları çerçevesinde yürütülmesi için Terminallerde 2 (iki) ayda bir havalimanlarında 6 (altı) ayda bir olarak yapılan düzenli denetimlerinin raporlarını incelemek, tespit edilen eksiklik ve aksaklıkların giderilmesine iliĢkin yazıĢmaların yapılmasını sağlamaktır.”(DHMĠ, 2016:112-113).

47

Tablo 3.4Havalimanları Gelir Durumu

DHMI HAVALĠMANLARIGELĠRLERĠ (BĠN TL) HAVALĠMANLARI _{2014 G 2015R 2016 P 2016 P 2018 P} ĠSTANBUL ATATÜRK 1.584.442 1.699.446 1.779.935 2.118.402 2.362.432 ANKARA ESENBOĞA 164.495 173.533 168.844 205.051 234.673 ĠZMĠR ADNAN MENDERES 131.685 218.077 221.132 251.998 274.563 ANTALYA 705.329 753.603 790.655 877.550 947.044 MUĞLA DALAMAN 69.760 130.944 152.186 165.902 176.438 ADANA 61.646 67.362 65.504 83.216 97.715 TRABZON 37.060 40.332 39.347 49.879 58.140 MUĞLA MĠLAS-BORUM 62.171 100.382 173.989 186.917 196.051

ISPARTA SÜLEYMAN DEMĠREL 2.251 2.434 2.420 3.033 3.408

NEVġEHĠR KAPADOKYA 2.340 2.610 2.423 3.172 3.688 ERZURUM 10.861 11.960 11.499 14.727 17.423 GAZĠANTEP 26.786 29.193 28.412 36.077 42.071 ADIYAMAN 1.726 1.918 1.790 2.334 2.744 AĞRI 1.989 2.224 2.076 2.707 3.188 AMASYA MERZĠFON 1.353 1.507 1.408 1.836 2.157 BALIKESĠR MERKEZ 105 117 108 141 166

BALIKESĠR KOCA SEYĠT 2.129 2.358 2.235 2.889 3.386

BATMAN 4.768 5.307 4.971 6.471 7.652 BĠNGÖL 743 795 800 998 1.121 BURSA YENĠġEHĠR 2.139 2.377 2.238 2.906 3.399 ÇANAKKALE 295 323 313 398 464 GÖKÇEADA 67 75 69 91 108 DENĠZLĠ ÇARDAK 3.926 4.312 4.093 5.279 6.131 DĠYARBAKIR 17.536 19.553 18.271 23.833 28.387 ELAZIĞ 9.729 10.767 10.213 13.194 15.520 ERZĠNCAN 3.180 3.534 3.311 4.309 5.035

HAKKARĠ Y.O SELAHADDĠN EY. 0 1.265 1.301 1.615 1.837

HATAY 14.941 16.258 15.929 20.160 23.381 IĞDIR 2.204 2.462 2.279 2.986 3.518 K. MARAġ 1.813 2.033 1.875 2.465 2.920 KARS HARAKANĠ 4.860 5.378 5.061 6.567 7.688 KASTAMONU 622 677 657 838 960 KAYSERĠ 22.490 24.680 23.680 30.347 35.418

KOCAELĠ CENGĠZ TOPEL 444 494 462 600 696

KONYA 9.863 10.923 10.332 13.359 15.693 MALATYA 6.819 7.587 7.116 9.258 10.967 MARDĠN 3.709 4.124 3.851 5.018 5.904 MUġ 2.470 2.770 2.573 3.367 3.983 ORDU GĠRESUN 0 183 198 236 268 SAMSUN ÇARġAMBA 16.378 18.006 17.192 22.110 25.882 SĠĠRT 625 697 658 851 1.011 SĠNOP 178 181 193 231 244

SĠVAS NURĠ DEMĠRAĞ 3.987 4.412 4.165 5.392 6.301

ġANLIURFA GAP 5.762 6.414 6.002 7.817 9.193

ġIRNAK ġERAFETTĠN ELÇĠ 915 980 978 1.221 1.390

TEKĠRDAĞ ÇORLU 3.936 4.199 4.235 5.272 5.850

TOKAT 654 721 708 892 1.018

UġAK 88 91 99 116 126

VAN FERĠT MELEN 11.774 13.062 12.269 15.948 18.840

ZONGULDAK ÇAYCUMA 0 53 53 53 56 GAZĠPAġA ALANYA 0 82 82 85 92 AYDIN ÇILDIR 0 0 0 0 0 ÇUKUROVA BÖLGESEL 0 0 0 0 0 ZAFER BÖLGESEL 0 82 84 89 95 MERKEZ+ (Faaliyet dıĢı) 2.586 2.485 2.836 3.278 3.903 TOPLAM 3.025.629 3.415.342 3.613.110 4.223.481 4.680.338

48

Tablo 3.5Havalimanları Gider Durumu

DHMI _{HAVALĠMANI GĠDERLERĠ}

(BĠN TL) 2014G 2015R 2016P 2017P 2018P HAVALİMANLARI ĠSTANBUL ATATÜRK 651.880 326.461 342.244 357.086 515.337 ANKARA ESENBOĞA 174.061 148.062 163.973 178.876 192.673 ĠZMĠR ADNAN MENDERES 76.070 112.446 118.455 126.376 131.341 ANTALYA 246.143 227.849 234.328 238.576 237.222 MUĞLA DALAMAN 38.563 72.199 75.676 79.108 80.792 ADANA 41.186 47.901 51.396 56.726 61.198 TRABZON 36.516 46.563 50.176 54.754 58.583 MUĞLA MĠLAS-BODRUM 46.525 108.459 108.488 110.279 109.370 ERZURUM 30.984 41.732 44.670 48.511 51.895 GAZĠANTEP 38.415 44.994 48.261 52.418 56.140

HAVA TRAFĠK KONTROL MERKEZĠ

10.636 39.876 47.596 52.831 57.250

ADIYAMAN 14.046 19.074 20.453 22.015 23.321

AĞRI AHMED-Ġ HANĠ 12.151 17.032 19.094 20.652 22.065

AMASYA MERZĠFON 6.664 9.278 10.036 10.937 11.729

BALIKESĠR KOCA SEYĠT 17.565 24.660 26.853 28.989 30.931

BALIKESĠR MERKEZ 2.981 4.017 4.520 4.993 5.414 BATMAN 12.858 16.450 17.491 18.824 20.094 BĠNGÖL 6.329 9.954 10.706 11.689 12.545 BURSA YENĠġEHĠR 22.251 28.300 30.172 33.111 35.526 ÇANAKKALE 11.151 14.509 15.720 17.064 18.359 GÖKÇEADA 6.735 9.849 10.480 11.178 11.954 DENĠZLĠ ÇARDAK 18.602 23.712 25.187 27.312 29.186 DĠYARBAKIR 14.532 24.226 28.434 30.517 32.558 ELAZIĞ 17.253 19.738 21.151 23.302 25.125 ERZĠNCAN 19.927 28.265 30.533 32.862 35.010

HAKKARĠ YÜKSEKOVA S. EYYÜBĠ 515 4.787 7.515 8.085 8.657

HATAY 29.908 43.627 45.923 48.906 51.977

IĞDIR 6.853 8.911 9.703 10.641 11.421

ISPARTA SÜLEYMAN DEMĠREL 11.346 14.320 15.881 17.331 18.615

KAHRAMANMARAġ 9.726 11.525 12.391 13.586 14.687

KARS HARAKANĠ 16.945 25.114 27.144 29.199 31.132

KASTAMONU 9.973 15.918 17.429 18.843 20.125

KAYSERĠ 21.381 25.919 27.448 29.746 31.855

KOCAELĠ CENGĠZ TOPEL 5.787 7.406 7.984 8.840 9.532

KONYA 21.581 34.618 37.743 41.028 43.859 MALATYA 15.716 18.868 20.009 21.637 23.236 MARDĠN 17.496 25.992 27.916 29.774 31.618 MUġ 9.083 11.895 12.798 14.088 15.173 KAPADOKYA 12.392 14.415 15.668 17.200 18.472 SAMSUN ÇARġAMBA 0 6.257 8.990 9.622 10.236 ORDU GĠRESUN 21.561 24.033 25.619 28.126 30.287 SĠĠRT 6.816 7.960 8.453 9.222 9.896 SĠNOP 8.018 10.945 11.768 12.678 13.582

SĠVAS NURĠ DEMĠRAĞ 17.011 20.805 22.477 24.624 26.356

ġANLIURFA GAP 21.334 27.999 29.865 32.344 34.498

ġIRNAK ġERAFETTĠN ELÇĠ 6.226 9.183 10.634 11.530 12.367

TEKĠRDAĞ ÇORLU 15.478 19.410 21.163 23.108 24.763

TOKAT 6.637 7.534 8.525 9.287 10.003

UġAK 6.354 8.168 9.222 10.165 10.944

VAN FERĠT MELEN 17.585 22.966 24.711 27.340 29.437

MERKEZ 218.361 208.715 226.982 241.151 246.851

TOPLAM 2.108.107 2.102.896 2.250.054 2.397.087 2.655.197 Kaynak: DHMĠ 2016 ĠĢletme Bütçesi Sy. 270

49

Atatürk Havalimanı, Antalya Havalimanı, Esenboğa Havalimanı, Adnan Menderes Havalimanı, Dalaman Havalimanın da terminal binalarının özelleĢtiğini daha önce belirtmiĢtik. Tablo3.4 ve tablo 3.5’e göre bu havalimanlarının gelir gider durumuna bakıldığında gelirlerinin giderlerinden fazla olduğu görülmektedir. Bu nedenle özel sektör bu havalimanlarına ilgi göstermiĢ kar elde eden havalimanlarını iĢletmek istemiĢtir. DHMĠ tarafından özelleĢtirilen havalimanlarının yanında baĢka havalimanı özelleĢtirmeleri için birçok giriĢim yapılmıĢtır. Bu Ģekilde DHMĠ bünyesinde bulunan havalimanlarının öncelikle terminal binalarının iĢletmesinin özelleĢtirilmesi sağlanmak istenmiĢtir. DHMĠ bu özelleĢtirmelerin devamı olarak Kapadokya Havalimanının özelleĢtirilmesi için ihaleye çıkmıĢ ancak özel sektör tarafından talep olmamasından dolayı ihale birkaç kez ertelenmiĢ ve daha sonra özelleĢtirilme gerçekleĢtirilememiĢtir. Kapadokya Havalimanı gibi Samsun ÇarĢamba Havalimanının da özelleĢtirilmesi için çalıĢmalar yapılmıĢ ancak özelleĢtirme sağlanamamıĢtır.

Kapadokya Havalimanının neden özelleĢemediğini özel sektör tarafından neden talep görmediğini anlamak için havalimanının gelir-gider durumuna bakmak gerekir. Tablo 3.4 ve tablo 3.5’e göre 2014 yılında söz konusu havalimanı geliri 2340 (Bin TL) olmasına rağmen gideri 12372 (Bin TL)’dir. Yani havalimanı gideri, gelirinin beĢ katı civarındadır. Havalimanının bu Ģekilde zarar etmesi özel sektörün bu havalimanına ilgisiz kalmasına sebep olmuĢ, aradaki zararın kapatılıp kapatılamaması konusunda endiĢeye düĢmüĢtür. Bu sebeplerden dolayı Kapadokya Havalimanı özelleĢtirmesi gerçekleĢtirilememiĢtir.

Tablo 3.4 ve tablo 3.5’e göre 2015 yılı Samsun ÇarĢamba Havalimanının gelir- gider durumuna baktığımızda geliri 18006 (Bin TL), gideri ise 6257 (Bin TL)’dir. ÇarĢamba Havalimanı Kapadokya Havalimanının aksine kar elde eden bir havalimanıdır. Ancak bu havalimanının da özelleĢtirilmesinde sıkıntılar yaĢanmıĢtır. ÇarĢamba Havalimanına 150 km mesafede Ordu ilinde yapımı gerçekleĢen Havalimanının ÇarĢamba Havalimanı seferlerini olumsuz etkileyeceği düĢüncesi bu özelleĢtirmeyi olumsuz etkilemiĢtir. Çünkü bu Havalimanları arasında mesafenin az olmasından dolayı daha önce ÇarĢamba Havalimanını kullanan Ordu vatandaĢları artık yeni havalimanının yapılmasıyla bu Havalimanını kullanmaya baĢlayacağı düĢünülmüĢtür.

50

DHMĠ tarafından iĢletilen çoğu havalimanında yukarıdaki sıkıntıların yaĢanmasından dolayı DHMĠ tarafından bazı imtiyazlar verilerek özelleĢtirme iĢlemlerine devam edilmek istenmektedir. Örneğin belirli sayıda yolcuyu garanti etme, uygun fiyatlı enerji sağlamak vb. gibi imtiyazlar verilerek özel sektörün özelleĢtirmeye olan talebi arttırılmak istenmiĢtir.