Devletlerin Dış Borçlanma Nedenleri

Ülkeden ülkeye ve dönemden döneme değişebilen dış borçlanma nedenlerini, devletlerin ekonomik amaçları arasında farklıklar da belirlemektedir¹³.

Bir devletin dış borca başvurmasının iki temel nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilk genel neden, devletin ekonomisinin dışa bağımlı olması ve devlet döviz girişlerinin yeterli bulunmaması nedenleriyle dış alımı gerçekleştirecek döviz kaynağına sahip olmamasıdır.

Bunun sonucu olarak devlet dış borca yönelmek zorundadır¹⁴. Bu doğan zorunluluğa bakıldığında, devlet dış borçlanmaya iten sebeplere baktığımızda; Bunlardan ilki, devletin, kamu harcamalarını karşılamak için içerinden yeterli miktarda gelir elde edilebilecek olmasına rağmen, mal ithal etmesi dolayısıyla ülkedeki ödemeler dengesinin açık vermesidir.

Örneğin, savaş halinde iken, ithal edilen savaş malzemelerin, ülkenin altın ve döviz gelirlerini aşabilecek potansiyelde olması, ülkeyi dışarıdan borçlanmaya mecbur bırakmasıdır. İkincisi ise, ülkenin iç kaynaklarının kamu harcamaları karşılayamamasıdır. Bu ana sebeplerin haricinde devlet iç ve dış borçlanmada bir tercihte bulunarak da dış borçlanmaya yönebilir¹⁵. Buradaki sorun, devletin ne zaman iç, ne zaman dış borçlanmaya başvuracağı kararını

9 Aytaç, E. (2000), a.g.e., s.5.

10 Aytaç, E. (2000), a.g.e., s.80.

11 Buchana, J-M., Kamu Borçlanması, Çeviren Haluk Tandırcıoğlu, htpp://www.sosyoekonomi.org/06104.pdf, Erişim tarihi 15.01.2015

12 Rosen, H.S. (1995), Public Finance, 4^th ed., Richard İrwin İnc, USA, s. 458.

13 Ulusoy, A. (2009), a.g.e., s.24.

14 Erol, A. (1992), Ekonomik Etkileri Açısından Türkiye’de Devlet Borçlar (19981-1990), APKKB Yayın, Ankara, s. 49.

15 Yaşa, M. (1981), Devlet Borçlar, Has Kutulmuş Matbaası, İstanbul, s.54-55.

7

almasıdır. Eğer ülkelerin ekonomik ve sermaye yapıları iç borçlanmaya imkân vermeyecek nitelikte ise, dış borçlanmaya gitmek kaçınılmaz olmaktadır¹⁶.

İç tasarrufların yetersizliği¹⁷, devletin kendi sermaye piyasasından borçlanma imkânının olmaması, devletin döviz ihtiyacı, ulusal paranın diğerinin korunması için gerekli rezerv arayışı, borçlanma faiz yükünün diğer etmenlere göre düşüklüğü, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkeleri borçlanmaya zorlamaları

Yine, günlük dildekinin aksine dış yardımların kredi şeklinde olmasıdır¹⁸. Yabancı bir hükümetten ya da IMF, DünyaBankası gibi uluslararası kururluşlardan sağlanan kredi, esas itibariyle dış borçtur.

Devlet kamu faaliyetlerinin finansmanında, dış borçlanmaya gidebilmektedir.

Dış borçlanmalar dört şekilde olabilmektedir:

- Devletlerarası dış borçlanmalar ¹⁹;

- Uluslararası kuruluşlardan (IMF, Dünya Bankası gibi… vb.) dış borçlanmalar;

- Piyasadan tahvil ihracı karşılığı dış borçlanma;

- Yabancı özel bankalardan borçlanmalar.

Dış borçlanma sebeplerini aşağıdaki şekilde sınıflandırabiliriz.

I.1.1.1. Bütçe açıkları

Kamu harcamaları ve kamu gelirleri arasında her zaman bir dengenin sağlanması söz konusu olmamaktadır. Harcamalarının bütçe gelirlerini aştığı ya da gelirlerin harcamaları karşılayamadığı durumularda devlet bütçesi açık vermekte ve bu durum ilave finansman ihtiyacını artmaktadır. Dünya geneline bakıldığında bütçe açıklarının ekonomik, siyasi ve yapısal birçok nedeninin bulunduğu görülmektedir²⁰.

Genel olarak bütçe açığının nedeni, kamu harcamaları artış eğiliminde iken kamu gelirlerinde azalma meydana gelmesi ya da kamu gelirlerinin kamu harcamalarından daha az artması olarak ifade edilebilir. Devletler, klasik kamu hizmetleri ile birlikte sosyo-ekonomik amaçlarla da birçok kamusal faaliyetleri gerçekleştirmek zorundadır. Artan kamusal faaliyetleri, kamunun finansman ihtiyacını da artırarak bunların karşılanmasında sadece vergi gelirleri kullanılmasını olanaksız kılmıştır. Dolayısıyla, devlet borçlanma yoluna bir seçenek olarak başvurmak zorunda kalmıştır²¹.

Aslında devlet, kamu harcamaların kısılmasının mümkün olmadığı durumlarda ve vergilendirmenin sınırına erişildiğinde, yani ilave vergi, vergi almanın mümkün olmadığı dönemlerde, diğer kamu gelirlerinin eksiğini tamamlamak veya vergilemeye alternatif olmak üzere dış borçlanmaya gitmektedir. Genellikle devletler, kolaylıkla gerek ekonomik gerekse

16 Ulusoy, A. (2009), Devlet Borçlanması, 4. Baskı, Trabzon, s.24.

17 Akdiş, M. (2002), Türkiye’nin Borç Gelişimi Sorunlar-Öneriler, Pamukkale Üniversitesi, İİBF.

18Yardımın geri ödenmesi gerekmez iken, dış yardımlar kredi şeklinde olup, geri ödenmesi gereklidir.

19 Akdoğan (A), (1989), Kamu Maliyesi, G.Ü. İ.B, Fakültesi yayınları, Ankara, 1989, ss.349-350

20 Nevzat, S., Ulusoy, A., Elif, Y. vb. (2012), a.g.e., s. 10

21 Nevzat, S., Ulusoy, A., Elif, Y. vb. (2012), a.g.e., s. 10

8

de politik nedenlerle kamu gelirlerinin artırılmasını ve kamu giderlerinde kısıntıya gidilmesini uygulayabilmektedirler.

Görüldüğü gibi bütçe açıklarının yaratan temel nedenler, aslında devletin dış borçlanma nedenlerin de temeleni oluşturmaktadır. Ancak iyi bir borç yönetimi, ülke koşullarına ve piyasa durumuna göre borçlanmada uygulanabilecek alternatif en etkin ve verimli olanın seçilmesi ve sağlıklı bir şekilde uygulanmasını gerektirir.

I.1.1.2. Kalkınmanın Finansmanı

Kalkınma finansmasında devlet, üzerine düşen görevleri vergi gelirleriyle gerçekleştirebilir.

Ancak bir ülkenin büyük yatırımlarını, uzun vadede tamamlayabilecek vergilendirme kapasitesi yetersiz ise bu durumda vergi gelirlerini kullanmak yerine dış borçlanma yolunu seçmek daha uygun bir yoldur. Ayrıca eğer yapılan yatırımlar kar sağlayacak yatırımlarsa, alınan borçları bu karlardan ödeme olanağı olacaktır. Yani burada önemli olan nokta, borçlanma ile sağlanan fonların ne şekilde kullanıldığıdır.

Borçlanma yoluyla sağlanan fonlar, verimli yatırımlarda kullanılırsa yatırım kendi kendini finanse etmiş olacaktır. Bu nedenle devletin yapmış olduğu verimli yatırımların vergilede ve devletin geleneksel gelirleri ile değil de borçlanma ile finanse edilmesi, borçlanmaya karşı çıkan klasik maliyeciler tarafından bile kabul görmektedir.

I.1.1.3. Borç Ödemek İçin Borçlanma

Bilindiği gibi dış borçlanmayı diğer devletin kaynaklarından ayran en önemli özellik, devlet için geçici bir finansman kaynağı olmasıdır. Başka bir deyişle, borç vadesi dolduğunda faizi ile birlikte ödenmek zorundadır. Devletin gün geçtikçe artan görev ve sorumlulukları nedeni ile harcamalarında bir artış olduğu açıktır. Devletin ihtiyaçları karşılayan kamusal hizmetlerin yerine getirilmesinin ertelenmesi düşülemez. Bu nedenle devlet, süresi gelen borçlarını ödemeye maksadıyla yeniden borçlanmak zorunda kalır.

Borçlanma yoluna başvurmuş olan devletler, bazen borç aldıkları fonları verimsiz yatırımlarda kullanmaları, bazen de yaşadıkları finansal sıkışıklık nedeniyle süresi gelen borçların yeniden borçlanmaya kapatılmasına borcun röfinansmanı denir²².

Burcun borçla ödenmesi, istenen bir durum olmamasına rağmen birçok gelişmekte olan ve az gelişmiş olan ülkede sıkça başvurulmakta ve ekonomi üzerinde olumsuz etkilere neden olabilmektedir²³.

I.1.1.4. Siyasi Nedenlerı

Dış borçların, dış politika aracı olarak kullanılması tarihin çok eski dönemlerine kadar uzanır.

Bu borçların temelinde daha çok politik ve askeri nedenlerin bulunduğu söylenebilir²⁴. Bu bağlamda savunma harcamalarının finansmanı, savunma harcamaları, özellikle gelişmekte

22 Nevzat, S., Ulusoy, A., Elif, Y. vb. (2012), a.g.e., s. 13.

23 Nevzat, S., Ulusoy, A., Elif, Y. vb. (2012), a.g.e., s. 13.

24 Macit, İ. (2001), a.g.e., s. 142.

9

olan ülkelerde kamu harcamalarının en önemli harcama kalemidir²⁵. Genellikle silahlar ithal edilmekte ve önemli bir finansman ihtiyacı doğrumaktadır.

I.1.1.5. Ekonomik Nedenler

Devletin kendi sermaye piyasasında borçlanma imkânının olmayışı, üretim gerçekleştirmek için hammade, arama ve yatırım mallarının zorunlu kıldığı ithalleri finansmanında karşılaşılan güçlükleri aşma ihtiyacı, ulusal paranın değerini koruma isteği, dışardan yabancı fona girildiğinde fona arz artacak, döviz kurları ya azami düzeyini koruyacak ya daha düşecektir.

Dolayısıyla büyük ölçekli ve ekonomik reformların finansmanı, önemli bir makroekonomik hedef olan ekonomik kalkınma sürecinin başlatılmasında ve sürdürülmesinde rol oynayan büyük ölçekli yatırımların finansmanı için devletler genellikle dış borçlarnmaya başvurmaktadır²⁶.

I.1.1.6. Kültürel ve Tarihi nedenler

Devletlerarası birbirlerinden borçlanma kimi zaman tarihsel ve kültürel bağlanmaktadır. Bu bağlamda, eğitim, dil bazen de din birliği önemlidir. Eski sömürgeci ülkeler, eski sömürgelerine kültürel ve tarihsel nedenleri borçlanmayı sürdürmektedir.

I.1.1.7. İnsancıl ve Ahlaki Nedenler

Dünya ülkelerinin hepsi aynı gelişmişlik düzeyinde değildir. Bazı ülkeler yoksulluk ve açlık içerisinde yaşamaktadır. Bu durum dünya barışı için önemli olduğu kadar gelişmiş ülkelerdeki bazı çevreleri de rahatsız etmektdir. Bu açından, Birleşmiş Milletler örgütüne bağlı kuruluşlar az gelişmiş ülkeler özellikle, insanlarının da belirli bir yaşam düzeyine uluşması amacı gütmektedirler²⁷. Bundan dolayı, gelişmiş ülkelere ve çeşitli uluslararası kuruluşlar bu ülkelere yardım etmektedir. Daha önce de dediğimiz gibi bu yardımlar çoğu zaman karşılıksız olmayıp, geri ödemeli kredi vermek şeklinde olabilmektedir. Deprem, sel ve benzeri doğal afetler söz konusu olduğunda, karşılıksız uluslararası yardımlaşma örnekleri sık sık görülmektedir²⁸.

Nitekim ‘’ art niyetli borçların kapsamını değerlendirilmeden önce, genel bir şekilde dış borçlar türleri incelenecektir.