Devlet’in Bekası: Din’in Bekası

Osmanlı İmparatorluğu’nun temel düşüncesi, “devleti olmayanın dini olmaz”

düşüncesiydi. Birbirlerinin garantörü olan devlet ve din özdeş sayılmıştı. Devletin selameti, bütünlüğü, birliği veya bekası aynı zamanda dinin de bekasıydı. Bu genel kabul, Tanzimat Dönemi’nde de Tanzimat seçkinlerinin başvurduğu bir kaynak olarak görünmektedir. Tanzimat Fermanı’nın ilk cümlelerinde bundan açık bir şekilde bahsedilmektedir: “Cümleye malûm olduğu üzere Devlet-i Aliye’mizin bidayet-i (başlangıç) zuhûrundan beru ahkâm-ı celîle-i(ulu) Kur’âniye ve kavânîn-i şer’iyyeye kemaliyle riayet olunduğundan saltanat-ı seniyemizin kuvvet ve miknet ve bil-cümle (tümüyle) tebaasının refah ve memuriyeti rütbe-i gayete vâsıl olmuş”⁴⁸⁴,

“halbuki kavânîn-i şer’iyye tahtında idare olunmıyan memâlikin payidâr olamıyacağı vazıhâttan bulunmuş”dur⁴⁸⁵. Bu nedenle “cülûs-ı hümâyûnumuz rûz-ı firûzundan beru efkâr-ı hayriyet âsâr-ı mülûkanemiz”dir. Devletin kuruluşundan beri şeriat yasalarına tam uyulduğu için devletin gücü ve bütünüyle tebaanın refah ve mutluluğu en yüksek noktadadır, fakat bu şeriat yasalarıyla yönetilmeyen bir ülke dağılır gider düşüncesiyle, tahta çıkıldığı günden beri bütün düşünce memleketi kalkındırmak ve halkın refahıdır. Burada Tanzimat seçkinleri tarafından Tanzimat Fermanı’nın kabul görmesini sağlamak için dinin bekasıyla, devletin bekası bir tutulmakta ve daha sonraki yapılacak olan tüm reformlar bu temel algı yani “dine aykırı olmayıp, dine hizmet için yapıldığı” algısı çerçevesinde hep vurgulanmak zorunda⁴⁸⁶ kalındı.

İmparatorluğun resmi dini olan İslam, Osmanlı modernleşme siyasetini, Müslüman tebaa nezdinde meşru kılması nedeniyle ideolojik olarak önemli bir rol oynamıştır⁴⁸⁷.“Devlet-i ebed-müddet” algısı, mütedeyyin insanlar arasında dinin bekasını devletin bekasıyla ilişkilendiren bir alanda karşılık bulmuştur. Bu nedenle

484 “Tanzimat Fermanı”, Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Der. Halil İnalcık- Mehmet Seyitdanlıoğlu, 4. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014, s. 13.

485 “Tanzimat Fermanı”, Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, s. 13.

486 “işbu kavânîn-i şer’iyye mücerret din ve devlet ve milleti ihya için vaz’ olunacak olduğundan cânib-i Hümâyûnumuzdan hilâfına hareket vukû bulmıyacağına ahd ü misak olunup” yani, söz konusu yasalar sırf din, devlet, ülke ve ulusu kalkındırmak amacı ile çıkartılacaklarından bunlara tam uyacağımıza and içeriz. (“Tanzimat Fermanı”, Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, s. 15.)

487 Zerrin Kurtoğlu, “Devlet Aklı ve Toplumsal Muhayyile Arasında Din ve Siyaset”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Dönemler ve Zihniyetler, cilt 9, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s. 620.

dinen yanlış olsa da siyaseten doğru gözüken bazı uygulamaların kabul görmesine yol açtı⁴⁸⁸.

“Muhammediye Devleti’ni ve İslam Milleti’ni düşürmeye çalıştıkları mahvolma girdabından Allah’ın yardımıyla kurtarmak için artık ufak tefek sakıncalara bakılmamalıdır. Asıl olanı hayırlı bir sonuç elde etmek niyetiyle korumak için ayrıntılardan belli bir dereceye kadar fedakarlık etmelidir…devlet-i aliyye’ye bir hal olmak gerekse, din ve milletimiz bütün bütün sahipsiz kalır ve birliği berbat olur”

489. İslam ile İmparatorluğun kaderini bir tutmakta olan Ali Paşa’nın bu düşüncesinden de anlaşılacağı üzere düşman varlığından bahsetmektedir. Gerçekten de hakim söylem, bir tarafa devletin bekasını koruyup kollayan “vatansever”leri, diğer tarafa da devletin temelini oymaya çalışan “hain”leri koyarak “dost-düşman (biz-öteki)” ayrımına dayanan siyaseti sürekli yeniden üretmektedir⁴⁹⁰. Machiavelli gibi başarıya giden her yol mubahtır anlayışıyla “hayırlı sonuç” elde etmek için Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan halkın, modernleşmenin getirdiği hukuksal, yönetimsel ve siyasal ufak tefek sakıncalardan ve ayrıntılardan belli bir dereceye kadar fedakarlık etmeleri gerekliliğinden bahseden Ali Paşa, devleti bir gemiye benzeterek “devlet gemisini kurtarmak için biraz yük atmakta duraksamak gerekir mi? Duraksanır da gemi Allah korusun karaya düşerse, tehlikenin ağırlığını hafifletmek için feda edilmeyip de cimrilik yüzünden esirgenen yük de beraber dalgaların yağmasına uğrayarak telef olmaz mı?”⁴⁹¹ “İslam devletlerinin en büyüğü olan Osmanlı devletinin varlığının devamı, bu gibi tehlikeleri bilerek göze almaya değer”⁴⁹² diyerek yapılmasını gerekli kıldığı yükümlülüklerde (yük atmak) “en az kötüyü benimseme” yani “ehven-i şer” nosyonunu etkin bir şekilde kullanmaktadır.

“Onların elinde kaçınılmaz bir felakete sürüklenmekte olan din ve devletin kurtuluşu uğrunda herhangi bir şehitten daha az çabalamamış olduğumu teslim edeceklerdir”⁴⁹³ diyerek, devletin kurtuluşunu sadece kendilerinde gören Bab-ı Ali bürokratik seçkinlerinden biri olan Fuat Paşa’ya göre ise, “herhangi bir devletin artık

488 Metin Karabaşoğlu, “İslam ve Milliyetçilik Arasındaki İlişki ve Etkileşim”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Dönemler ve Zihniyetler, cilt 9, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s. 696.

489 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 12–15.

490 Zühtü Arslan, “Devletin Hukuku, Hukuk Devleti ve Özgürlük Sarkacı”, s. 80.

491 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 12–13.

492 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 15.

493 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 7.

Avrupa’da varlığını sürdürebilmesi için gerekli ve zorunlu olan bu önemli siyasi ve idari kurumlar İslamlığın güvenliği için bir an önce mutlaka benimsenmelidir”.

Bunun neticesinde devlet yönetimini “…bu doğrultuda değiştirerek ıslahla dinimizin kutsallığına aykırı”⁴⁹⁴ gelinmeyeceğini savunmaktadır. Çünkü Batı Medeniyet düşüncesini benimseyerek “Avrupa’da söz sahibi olmayı” yani Avrupa ülkeleri gibi olmayı ilerleme olarak kabul eden ve imparatorluğun modernleşme hareketlerinden önceki dönemi ile Tanzimat Dönemi’ni geri-ileri karşılaştırması yapan Fuat Paşa,

“gerçi bizde ilerledik” düşüncesiyle Bab-ı Ali hükümeti dönemindeki İmparatorluğa

“göreli üstünlük” atfeden, fakat Avrupa’da yaşanan değişimleri zamanın getirdiği zorunlu gereksinimler olarak düşünmekte ve “…kurtuluşu geçmiş önyargılara körü körüne boyun eğmek yerine, bizzat Cenab-ı Hakk’ın İslam önünde ve yeryüzünün bütün ulusları önünde açtığı aydınlık yollarda…” “giriştiğimiz bütün ıslahat hareketlerinde bendeniz İslam’ın korunmasından başka neye hizmet etmeye çabaladım?”⁴⁹⁵ sorusunu sorarak meşruiyetini dinin bekasından almaktadır.

Tanzimat hareketinin yürütücüleri olarak Ali ve Fuat Paşalar, modernleşmeyi Mustafa Reşit Paşa’nın başlattığı şekilde, kameralizmin bir uzantısı olarak uygulamışlardı. Tebaaya “aşırı” bir hürriyet vermek söz konusu olamazdı, zira ana hedef “devlet”i kurtarmaktı⁴⁹⁶. İttihad-ı Osmani adıyla Mayıs 1889’da Askeri Tıbbiye’de kurulan, 1894’te isim değiştiren ve daha sonra 1908 devriminden bir süre sonra siyasi parti olan İttihat ve Terakki örgütü, zaman zaman değişik ideolojilerle ve personelle karşımıza çıkmaktadır, fakat bütün bu ideolojilerin arkasında Osmanlı devletini kurtarma fikri yatmaktadır⁴⁹⁷. Cumhuriyetin de ana siyasal kuramı devleti parçalanmaktan kurtarmak ve devleti “kalkındırmak” olmuştur⁴⁹⁸. Yani Tanzimat Dönemi’nde Mustafa Reşit Paşa’dan, Cumhuriyet döneminde darbe yapan paşalara kadar hemen hemen bütün atanmış devlet adamları, devleti kurtarma motifini kullanmışlardır⁴⁹⁹. Devleti kurtarma düşüncesi, İmparatorluktan Cumhuriyet’e miras

494 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 2–3.

495 Engin Deniz Akarlı, Belgelerle Tanzimat- Ali ve Fuat Paşaların Vasiyetnameleri, s. 7.

496 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, s. 87.

497 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, s. 98.

498 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, s. 101.

499 Zühtü Arslan, “Devletin Hukuku, Hukuk Devleti ve Özgürlük Sarkacı”, s. 79; ayrıca Osmanlı tarihindeki Yeniçeri isyanları ile modem darbeler hakkında şu noktanın da gözden kaçırılmaması gerekiyor: Yeniçeriler, yapılmak istenen ıslahatlar karşısında kadim geleneklerin ve kurumların muhafaza edilmesi için isyan ettiklerini iddia etmekteydiler. Buna karşın 19. yüzyılın sonlarından

olarak kalmaktadır. 18. yüzyıl ıslahat girişiminde bulunanlardan Tanzimat Dönemi modernleşme siyasetini belirleyenlere, yeni Osmanlılardan Jön Türklere, İttihat ve Terakki’den Cumhuriyetin kurucu kadrosuna kadar her zaman modernleştirici devletin meşruiyet aracı olarak, devleti kurtarma misyonu üstlenilmektedir.