Aydınlanma Çağı

Ortaçağ’ın hayat anlayışına karşı yeni bir dünya görüşü olarak ortaya çıkan 18. yüzyıl felsefesine “Aydınlanma Felsefesi”, bu felsefenin içinde yer aldığı döneme de “Aydınlanma Çağı” adı verilmektedir⁴³. Aydınlanma Çağı, siyasal

39 Nicola Abbagnano, “Hümanizm”, Çev. Nesrin Kale, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 2, s. 763–767.

40 Gamze Güngörmüş Kona, Batı’da Aydınlanma Doğu’da Batılılaşma, Okumuş Adam Yayınları, İstanbul, 2005, s. 41–42.

41 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 2. Baskı, Remzi Yayınları, İstanbul, 1993, s. 326.

42 A. Kadir Çüçen, “Batı Aydınlanmasının Düşünsel Kökenleri Ve Eleştirisi”, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı ve Cumhuriyetimizin 83. Yılı Özel Sayısı, Yıl: 2006, s. 26.

43 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, s. 324–325.

düşüncenin gelişmesinde en verimli çağlardan biri olarak ortaya çıkıyordu⁴⁴. Bu çağda “insanın varlığı ve bu dünya içresindeki yeri” düşüncesi Batı dünyasının kültür yapısını etkiliyordu. Aydınlanma insanın kendine özgü yaşamasının, gelişmesinin yolunu açan bir yaşama anlayışıydı. Yani Aydınlanma Çağı’nda insanın kendisi olması istendi⁴⁵. Kendisi olan insan, “aklını” kullanarak “özgür”ce karar alma becerisini kazanıp diğer insanlarla “eşit” bir şekilde yaşamlarına devam ederek kilisenin dinsel kural ve yükümlülüklerinden sıyrılıp “bilimsel bilgi” peşinde gerçeğe ulaşma cesaretini erişerek kendi istedikleri bir düzeni kurma çabası içerisinde modern olanın temelini atmıştı.

Paris’te ortaya çıkıp tüm Avrupa’ya ve Amerikan kolonilerine yayılan Aydınlanma, yeni tartışma ve eleştiri anlayışıyla kendilerini büyük bir hareketin reformcu birer parçası olarak gören düşünürler⁴⁶ arasında entelektüel bir uyum havası yaratmış bir akımdı⁴⁷. Immanuel Kant Aydınlanma nedir? (1784) sorusuna yanıt ararken Aydınlanmayı: “kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayan insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulması⁴⁸” şeklinde tanımlamış ve bunun nedenini de aklın kendisinde değil, başkasının kılavuzluğu ve yardımcı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini göstermeyen insanda aramıştı. Bunun sonucunda

“Sapare Aude! yani Aklını kendin kullanmak cesaretini göster!” sözü Aydınlanma çağının mottosu şekline dönüşmüştü.

Rönesans ve Reform hareketlerine dayanan Aydınlanma felsefesinin amacı, uzun bir süreden beri insanları baskı altında tutan, saf akılla yeterli bir açıklanma yeteneğine sahip olmayan, açıklanabilmek için doğaüstü, mistik kavramlara ya da gelenek ve adetlere dayanmak zorunluluğuna sahip tüm boyunduruklara karşı çıkıyor

44 Ernst Cassirer, Devlet Felsefesi, Çev. Necla Arat, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1984, s. 177.

45 Atilla Erdemli, “Aydınlanma Filozofu Olarak Descartes”, İstanbul Üniversitesi Felsefe Arkivi Dergisi, Sayı: 27, Yıl: 1997, s. 99–100.

46 “İlk temsilcileri arasında Descartes ve Leibniz’in bulunduğu Aydınlanma düşüncesinin en önemli temsilcilerinin, Büyük Britanya’da John Locke, David Hume ve Adam Smith; Fransa’da Denis Diderot, Claude Adrien Helvetius, Montesquieu, Jean Jacques Rousseau ve Voltaire; Almanya’da is Christian Wolff Johann Gottfried Herder ve Immanuel Kant olduğu söylenebilir.” (Ahmet Cevizci- Kazım Küçükalp, Batı Düşüncesi- Felsefi Temeller, İsam Yayınları, İstanbul, 2010, s. 135.)

47 Lloyd Spencer- Andrzej Krauze, Aydınlanma, Çev. Erhan Kibaroğlu, NTV Yayınları, İstanbul, 2012, s. 3.

48 Immanuel Kant, Aydınlanma Nedir? Sorusuna Yanıt, Çev. Nejat Bozkurt, Felsefe Yazıları, 6. Kitap, 1993, s. 139.

olmaktı⁴⁹. Bu nedenle Aydınlanma doğaüstü ilkelere başvurmaksızın, akıl ve deney bilgisine dayanarak ileri sürülen görüşleri referans noktası sayan bir yaklaşım içerisinde seçkinleşen kültürel bir dönemi, bilimsel keşif ve eleştiri çağını ve bu doğrultuda ortaya çıkan toplumsal hareketin felsefi düşüncesini ifade eder ⁵⁰.

Aydınlanma düşünürleri, daima eylemle yakın ilişki içerisinde düşündükleri

“bilgiyi” ve bilgi edinme sürecini sadece kendi eleştirel aklıyla belirlemesi gereken insanın herhangi bir otorite ya da önyargı tarafından etkilenmesine karşı çıkmışlardı⁵¹. Bu dönemde ahlak, yavaş yavaş dini duygulardan bağımsız bir hale gelmişti.“Erdem” ilkesi laikleşti ve erdemli kişi denildiğinde kendi yurttaşlarına en fazla yararı dokunan kimse akla geliyordu. Bu yarar aynı zamanda “mutlu” olmayı da beraberinde getiriyordu. Bu mutluluk bireyin mutluluğunun yanı sıra birlikte mutluluk, ortak mutluluktu⁵². Doğanın yapısını kavramaya başlayan Aydınlanma düşünürlerinin doğa bilimi anlayışıyla insanlara doğa üzerinde egemen olma yollarını açıklamışlardı. Akıl ile nesneler üzerinde egemen olma bilincini ve gururunu kazanmış olan insan, kültür dünyasını da aynı akılla aydınlatıp ona egemen olmak istemişti⁵³.

18. yüzyıl Fransız burjuvazisi akla öncelik tanıyan bu dünya görüşüne dayanarak eski rejimi sıkı bir eleştiri süzgecinden geçiriyordu. Kendi amaç ve isteklerine uygun olan bu dünya görüşünü bütün insanlara seslenen bir felsefe haline getirerek, evrensel bir nitelik kazandırıyordu. Feodal düzen içinde yavaş yavaş gelişerek iktisadi ve sosyal alanda üstünlüğü ele geçiren burjuva sınıfı iktidardan pay için yeni bir dünya görüşü, yeni bir felsefe, yeni bir iktisadi ve sosyal doktrin getirmişti⁵⁴. Halkın sefaleti, yozlaşmış ve çürümüş saray hayatı ve despot bir iktidar, ikiyüzlü din adamları, o dönemde Fransa’da geleneklerin ve manevi değer diye ileri sürülen şeylerin birer kandırmaca olduğu, dönemin genel özelliğiydi⁵⁵. Bu nedenle Aydınlanma felsefesinin dayandığı ilkeler, sadece burjuvaziyi değil, bütün insanları

49 Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, 2. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1981, s. 21.

50 Selahattin Hilav, Felsefe Yazıları, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008, s.421 ve Ahmet Cevizci- Kazım Küçükalp, Batı Düşüncesi- Felsefi Temeller, s. 134.

51 Lucien Goldmann, Aydınlanma Felsefesi, Çev. Emre Arslan, Doruk Yayımcılık, Ankara, 1999, s.

14–15.

52 Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, s. 22.

53 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, s. 327.

54 Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, s. 19.

55 Selahattin Hilav, Felsefe Yazıları, s. 420–421.

kapsayan eski düzenden yana olanlara karşı (soylular, rahipler) bütün insanların mutluluğunu amaç edinmiş görünen ilkelerdi⁵⁶. Burjuvazinin sunduğu ilkeleri Voltaire şu şekilde tarif etmişti⁵⁷: “Ticaret zenginliği, zenginlik hürriyeti, hürriyet ticaretin gelişmesini, ticaretin gelişmesi ise devletin büyüklüğünü sağlar”.

En nihayetinde Aydınlanma düşüncesi, toplumsal tarih açısından Batı burjuva düşüncesinin gelişiminde önemli bir aşamanın karşılığıydı. Bu düşünsel gelişimi sağlayan ekonomi ve her şeyin ötesinde onun zorunlu öğesi olan mübadele⁵⁸ aydınlanma felsefesinin temel değerleri olan devlet-toplum-birey arasındaki ilişkiler dengesini belirleyen ve piyasa ekonomisinin kategorileriyle benzeşen birey, bireyin özerkliği ve özgürlüğü, eşitliği, hoşgörüsü, mülkiyeti ve evrenselliği burjuvazinin rahat bir şekilde ekonomik faaliyetlerini yürütebilmesi için yeniden düzenlenmesi gereken kategorilerdi. Böylelikle mübadeleyi yapan kişiler arasındaki biricik ilişki olan “sözleşme” ilişkisi karşılıklı olarak bağlayıcı bir taahhüt yaratan “özerk birey”lerin iradi anlaşması oluyordu. “Mülkiyet” edinme hakkına sahip olan satıcı ve alıcının birbirlerini buldukları yer olan piyasada, sınıf ve zenginlik farkları ne kadar büyük olursa olsun sözleşmenin zorunlu koşulu olarak varsayılan “eşit” ve “özgür”

tarafların kişiliğinden tamamen bağımsız dinsel ve ahlaki inançlarını da tümüyle göz ardı eden bir “hoşgörü” anlayışıyla her yerde geçerli olabilecek ekonomik ilişkiler ağı ören “evrensellik” ilkesi mübadele için önemliydi⁵⁹. Eleştirel bireycilik, özgürlük, bütün insanların eşitliği, hukukun evrenselliği, hoşgörü ve özel mülkiyet hakkı Aydınlanmanın ortak paydalarıydı. Bunları insan ve toplum varlığının temel doğal değerleri olarak kabul eden Aydınlanma düşünürlerinin her biri diğerlerinden farklı yollarla kendi dünya kavrayışlarını bu temel değerlerle kurup savunmuşlardı⁶⁰. Öte yandan sözleşme Aydınlanmanın toplum ve özellikle devlet düşüncesindeki temel zihinsel kategorisiydi. Bu nedenle başta aydınlanma düşünürleri olmak üzere, bütün düşünürlerin toplumu bir topluluk, bir ulus, bir devlet kurmak için bir araya gelen çok sayıda özerk birey arasındaki sözleşme olarak görmeleri yeterince doğaldı.

56 Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, s. 20.

57 Murat Sarıca, 100 Soruda Fransız İhtilali, s. 22.

58 Lucien Goldmann, Aydınlanma Felsefesi, s. 33.

59 Lucien Goldmann, Aydınlanma Felsefesi, s. 37- 41.

60 Lucien Goldmann, Aydınlanma Felsefesi, s. 42.

Hobbes’tan Locke’a kadar farklı düşünürlerde ve hepsinden önemlisi Rousseau’nun

“Toplumsal Sözleşme”si⁶¹ bu minvalde düşünmek yerinde olur.

Aydınlanma felsefesini önemli kılan neden, bu çağın tüm gücünün düşünceden çok eylem üstünde toplanmış olmasıydı. Düşünceler artık soyut olarak kabul edilmiyordu. Çünkü onlar büyük siyasal savaşımların silahları şekline dönüşmüştü. Aydınlanma düşünürleri kuramsal ve eylemsel us arasında hiçbir zaman kesin bir ayrım kabul etmemişlerdi. Kuramla eylem, düşünce ile yaşam arasında hiçbir dönemde 18. yüzyıldaki kadar tam bir uyum olmamıştı. Bu çağda tüm düşünceler hemen eylemlere dönüştürülüyordu. Tüm eylemler genel ilkelere bağlanıyor ve kuramsal ilkelere göre yargılanıyordu. 18. yüzyıl kültürüne gücünü ve içsel birliğini vermiş olan bu özellikti. Yazın ve sanatın, bilim ve felsefenin ortak bir noktaları vardı ve aynı erek için birbirleriyle iş birliği yapıyorlardı. Çağın siyasal büyük olayları, bu yüzden böylesine genel bir coşkunlukla selamlanmıştı⁶². Yüzyılın ilk yarısında İngiltere’de tarım devriminin olması, ikinci yarısındaysa sanayi devrimi hızlanması, 1776’da Amerikalı kolonistlerin İngiltere’ye karşı ayaklanması ve en nihayetinde 1789 Fransız Devrimi’nin yaşanması Aydınlanma felsefesiyle ortaya çıkmış olan temel değerleri eyleme çevirerek tarihsel bir gerçeklik yaratma girişimleriydi⁶³. Sanayi ve Fransız Devrimleri bu anlamda, devletin modern ulus devlete doğru evirilmesindeki en önemli siyasal, sosyal ve ekonomik değişimlerin başında gelmişlerdi.