Demir Evleri

İki kez projelendirilen Demir Evleri, önce 1972 yılında projelendi-rilmiş ve üzerinde değişiklik yapılarak günümüzdeki haline 1983’te uy-gulanmasına karar verilmiştir. İlk projede 800 dönüm üzerine planlama yapılmış dört otel ve 400 konut alanından oluşmaktadır. Cansever’e (1981) göre, bölgede yaşayanların günümüz koşullarında tüm ihtiyaçlarını karşı-layabilmesi için yerel malzemelerin kullanılması gerektiğini vurgulamış-tır. Ayrıca yerel mimari elemanlarının projeye uyarlanmasında biçimle-rin açıklığı ve keskinliğinin ortaya çıkmasıyla yeni bir ilke yarattığını ve tasarımı güçlendirdiğini belirtmektedir. (Cansever, 1981, 55). 1971-1972 yıllarında ilk projede betonarme karkas sistemin kullanılması ve yapı malzemesi olarak da Ytong’un sıvasız olarak uygulanması öngörülmüş-tür. Malzemenin açık olarak bırakılmasıyla bölgenin sahip olduğu beyaz rengin uyumu ile çevreye uygun olması tasarlanmıştır (Demirgüç, 2006).

Setenay Uçar 88.

Görsel 1. Demir Evleri, Bodrum (Arkiv, bt.)

İkinci projelendirme ile birlikte uygulamaya geçmiş olan Demir Ev-lerinin 1987’de yapımı tamamlanmıştır. Yeni proje ile, 500 dönümlük ara-zide üç otelden ve 500 konuttan oluşmaktadır. Ancak 500 konuttan hepsi uygulanmamıştır (Kavalcı Sağlam, 2019). İkinci projelendirme ile yapı malzemesi olarak taş kullanılmış ve yapı yığma olarak inşa edilmiştir.

Yapım sırasında bölgedeki yöresel yapım tekniklerine hakim ustalarla ça-lışılarak farklı teknikler uygulanmıştır (Kural, 2015).

Görsel 2. Demir Evleri Yerleşim Planı, Bodrum (Demirgüç, 2006)

.₈₉

Mimarlık Planlama ve Tasarım Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler

Cansever, ilk projede düşünüldüğü gibi beton malzemenin kullanıl-masından vazgeçilmesinin sebebi olarak bölgenin iklimini göstermekte-dir. Beton malzemenin Bodrum’un iklim koşullarında sıcak iklimde iç mekanlarda termal konforu sağlayabilmek için ek olarak yalıtım malze-melerine ihtiyaç duyulmasından bu malzemeyi kullanmak istememiştir.

Diğer nedeni ise yerel malzeme olmayan betonun yerel kültürden uzak-laşma olarak algılanmasını önlemek için beton malzeme kullanımından vazgeçilmiştir. Her zaman bölgede yaşayan toplumun kültürel deneyim-lerinin mimariye yansıtılmasını savunan Cansever, mimari çözüm olarak malzeme değişimini ikinci projede gerçekleştirmiştir. Mimari yapıların bugüne kadar pasif sistemler ile enerji tasarrufu için ve termal konforun sağlanması için yapım teknikleri ve malzeme seçimlerinin Demir Evleri içinde yapıldığı ve bölgeye has özelliklerle uygulandığı görülmektedir.

Görsel 3. Demir Evleri iç mekanı (Arkitektuel, 2018)

Türkiye’de 20. yüzyıldan itibaren yapılarda görülmeye başlayan Ba-tı’nın özellikleri ve yaklaşımlarını taklit etmekle yerel kültür ve tasarım özellikleri değişmiştir. Buna bağlı olarak farklı yaklaşımlar değerlerimi-zin kaybolmasına neden olmuştur. Böylece yeniden mimari kültürümü-zü ortaya çıkarmak ve yeni bir yaklaşımla tasarım metodu oluşturulması için temel hazırlayan dönem olmuştur. Demirgüç’e (2006) göre, yeni tasa-rım metodu ise şehir planlaması, şehir tasatasa-rımı, mimari, yapı teknikleri, üretim sistemleri gibi alanları ve bunlara bağlı olarak sadelik-çeşitlilik, standartlar-farklılaşma, geometrik berraklık ve doğa ile uyum, komşuluk ilişkileri, ulaşım kolaylığı, yayaya öncelik gibi alanları kapsamaktadır (Demirgüç, 2006). Bölgeselcilik kavramı olarak tasarım yaklaşımı be-nimseyen Turgut Cansever, Demir Evleri projesinde de tasarım metodunu işlemektedir. Yapının bulunduğu yere ait konumu, kültürel özellikleri,

iş-Setenay Uçar 90.

levi, kullanılacak malzemeler ve geçmişin günümüze taşınma sürecinin işlenerek bölgenin yeniden ele alınmasına ve diğer yapıları da yönlendire-cek bir tasarım olgusu oluşturulmaktadır.

Demir Evlerinde kullanılması için düşünülen ilk projede malzeme-nin Ytong kullanılması ve betonarme sistem uygulanması hedeflenmiş-ti. Ancak o zamanlarda Ytong ilk defa 1964 -1965 yıllarında uygulanmış ve malzeme bölgede üretilen bir malzeme olmaması ve iklim şartlarına uygun olmaması nedeniyle bu yapım tekniğinin bırakılmasına karar ve-rilmiştir. Mimarın bu yaklaşımı bölgesel verileri ele alması ve bölgeye uygun çözümler üretmesiyle yapıların bütünlük içinde tasarlanması he-deflenmiştir. Mimarın bu yaklaşımı ile sadece yapının dış kabuğu değil, sokakları, iç mekanları ve yerleşimin tamamını etkilemektedir. Cansever ve diğ. (1992, 169), Demir Evleri için yapılan ikinci proje ile değişim ya-pılması sonucunda oluşturdukları mimari yaklaşım ilkelerin, “topoğraf-yaya uyumlu, manzara, gölge-güneş, mahremiyet, sükûnet unsurlarını, komşuluk ilişkilerini göz önünde tutan ayrıntılı bir tasarım süreci gerçek-leştirdiklerini” belirterek uygulamaya ait dikkat edilen özelliklere dikkat çekmiştir.

Neden sonuç ilişkisine dayanan göstergebilim kavramından belirti;

topoğrafyaya uyum sağlayabilmesi açısından binaların yerleşimlerinin düzenlenmesi sonucu birbirinin görüşünü engellemeyen bir uyum sağla-dığı görülmektedir.

Görsel 4. Demir Evleri eskiz çizimi (Arkitektuel, 2018)

Demir Evleri ilk safhada 35 bağımsız evlerden oluşmaktadır. Yerle-şim şekliyle birbirlerinden bağımsız olan bu konutlar tek katlı, iki katlı ve üç katlı olarak sayılı olarak tasarlanmıştır. Bağımsız olan evlerin birbirleri

.₉₁

Mimarlık Planlama ve Tasarım Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler

arasındaki farklılıklar genel olarak bakıldığında bir bütün oluşturmakta-dır. Bu bütünlük yapı malzemesi ve uygulama yöntemi olarak aynı olması tüm alana bakıldığında bütünlük göstermektedir. Yapıda taşıyıcı duvarlar ile ahşap kirişler kullanılmıştır. Islak hacimlerde betonarme döşemeler yer almaktadır. Betonarme kiriş, her kat seviyesinde duvarın içindeki kaide kirişi ve halka kirişi ile duvar korkuluk tavan seviyesi üzerindeki kapama halkası kirişi için gizlice kullanılır. Bu doğrudan yapısal kullanımların yanı sıra, prefabrik pencere çevre, basamakları ve çeşitli peyzaj işleri için betonarme kullanılmıştır.

Görsel 5. Demir Evleri bina tipolojileri (Arkitektuel, 2018)

Setenay Uçar 92.

Yapının bütününe baktığımızda tüm konutlarda mimarın bahsettiği tasarım ilkeleri fark edilmektedir. Genel olarak Demir Evlerine baktığı-mızda üst ölçekte hissedilir şekilde yapıların bütünleşmesi ve farklı bina tiplerinin bir araya uyumlu olarak getirilmeleri sağlanmaktadır. Yapımı tamamlanan binalarda belli bir standart düzen ve konut tipolojileri de bir bütün oluşturmaktadır. Büyük ölçekte incelendiğinde vaziyet planında konumlanan yapılar ve çevresiyle ilişkisi, standart kullanımları, birbirleri ile uyumlu düzenine ve yapı malzemesi olarak kullanılan taş malzemenin bir arada kullanılması ilişkisi kendini belli etmektedir. Planların standart kullanımları simge ve taş malzeme kullanılması göstergebilim kavramın-dan görüntüsel gösterge olduğunu göstermektedir.

Görsel 6. Evlerde kullanılan taş malzemeler (Demirgüç, 2006)

Yapı malzemesi olarak taş kullanımı, standart ölçülere sahip kapı ve pencerelerin oluşmasında her ayrı yapı için farklılık göstermektedir. De-mir evlerinin mimarisini oluştururken her yapı birbirinin tekrarı şeklinde olması mimar Turgut Cansever’e göre aynılaşma etkisi yaratmaktadır. Çe-şitliliği veya farklılaşmayı sağlayabilmek için yapıların biraraya gelme-sindeki farklılaşmanın topografya, manzaraya konumu, mekan tasarımı, doğal ışığın geliş açısına göre binaları veya mekanları yönlendirmek gibi fiziksel durumlara ihtiyaç duyulmaktadır (Cansever ve diğ., 1992, 102).

Bu farklılıklarda yerleşim alanında sayısız kombinasyona sahip planlama örneği çıkartabilir. Demir Evlerinde de sokaklar arasında da tekrara düş-meyen farklı perspektife sahip tasarıma sahip olması yürüyen bir kişinin her defasında farklı perspektifler karşısına çıkmasını sağlamaktadır (Şekil 7).

.₉₃

Mimarlık Planlama ve Tasarım Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler

Görsel 7. Demir Evleri sokakların görünümü (Arkitektuel, 2018)

Şekil 7’de gösterilen farklı bir perspektife sahip sokak üzerinde kulla-nılan çakıl ve taştan oluşması ve yine aynı yerel kimliğe sahip malzeme ile bina yapısı birbirlerine referans olmuştur (Düzenli ve Aydın, 2004). Bu-radaki kullanıcıların her sokakta farklı deneyimi yaşamaları imkanı sağ-layan kavramı bütünsel olarak burada mimar kullanıcılara yansıtabilmek-tedir. Bu da tüm yerleşim alanında sağlanan yatayda süreklilik ile zemine yayılmaktadır (Akkaya, 2017). Demir Evlerinde geleneksel yöntemlerle yığma taş duvar tekniğiyle inşa edilmiş beş ev dışında diğer evlerin mi-marın geliştirdiği yöntem ile devam edilmiştir. Bu yöntem kalıpların içe-risine yerleştirilen taşlar ile üretim süresini kısaltmıştır. Bununla birlikte duvarlardaki kapı ve pencere boşluklarının oluşturduğu düzen ve yapının kendisi doğa ile bütünlük algısı içerisinde tasarlandığı için tasarım ilkele-rine uyulduğunu göstermektedir. Bu bütünlük algısı da kurumsal gösterge yapısını oluşturmaktadır.

Demir evleri, güney sahillerindeki pek çok tatil yerleşmesi gibi bir işleve sahip olmasına rağmen bir tüketim nesnesi gibi yapılmayıp mimar-lığın gerçek değerlerini sunan bir yerleşme olarak yapılmıştır (Demirgüç, 2006).

Setenay Uçar 94.

Görsel 8. Demir Evleri çatıdan görünüm (Arkitektuel, 2018)

Mimarlıkta İslami kültürün ve Osmanlı kültürünün birleşmesi ile geçmişe dair kültürümüzün yansıması günümüz mimarisine aktarılarak bugün bölgeye ait konut yerleşmesi, yapı malzemeleri ve yerel kültürün birleşmesi ile hala kullanılmaya devam etmesi kuramsal göstergeyi be-lirtmektedir. Yapıda beton sövenin kullanılması, bacaların daha modern görünmesi ve konsolların geleneksel konsol anlayışından farklı olarak modern tasarlanması ile yalın ve sade yapı tasarlanması hedeflenmiştir.

3. SONUÇ

Bodrum’da bulunan Demir Evleri bölgenin yerel malzemeleri ve gele-neksel evlerinden esinlenerek tasarlanmıştır. Yapım tekniği olarak 1930’lu yıllara gönderme yapan bu yapılar, Turgut Cansever’in Bölgeselcilik akımı ile unutulmaya yüz tutmuş mimari özelliklerin yeniden canlandırılması amaçlanmıştır. Göstergebilim analizlerine göre, mimaride hem düzanlam ile binanın birincil gösterilen hem de yananlam ile binanın işlevini oluş-turan donanımlar bulunmaktadır. Yerel ve kültürel değerleri bu yapılara aktararak değerlendirebilmek için toplumun bu değerlere sahip çıkması ve gelecek nesillere aktarması gerekmektedir. Bu çalışmada gösteren Demir evleri kare sade plan tipolojileri, düzanlam olarak mimari yapı kavramına, yananlam ise Bodrum kule tipi evlere gönderme yapmaktadır. Bölgesel-cilik kavramı ile 2. Ulusal Mimari akımdan sonra kültürel ve toplumsal geçmişimizi yansıtan bu evlerin tasarımları önerme içermektedir. Turgut Cansever mimari ögeleri yerel malzemelerden ve toplumun kültüründen oluşması fikrini devam ettirme istediği küçük ve büyük ölçekte bütünlük oluşturmaktadır.

.₉₅

Mimarlık Planlama ve Tasarım Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler

KAYNAKÇA

Akkaya N., 2017. Turgut Cansever ve Louıs I. Kahn Mimarileri Üzerine So-ruşturmalar: Bodrum Sualtı Arkeoloji Enstitüsü, Kımbell Sanat Müzesi.

(Yüksek Lisans Tezi). Mardin Artuklu Üniversitesi, Fen Bilimleri Ensti-tüsü, Mardin.

Arkiv, (Bt). Demir Tatil Köyü. http://www.arkiv.com.tr/proje/demir-tatil-ko-yu/2588 (Erişim Tarihi: 27 Kasım 2021)

Arkitektuel, (2018). Demir Tatil Köyü. https://www.arkitektuel.com/demir-ta-til-koyu/ (Erişim Tarihi: 27 Kasım 2021)

Bodrum evi mimarisi- Geleneksel Bodrum evleri http://emlakansiklopedisi.com/

wiki/bodrum-evi-mimarisi-geleneksel-bodrum-evleri (Erişim Tarihi: 27 Kasım 2021)

Cimrin, H., 2015. Antalyalı 'Bilge Mimar' Turgut Cansever https://www.sabah.

com.tr/akdeniz/2015/05/18/antalyali-bilge-mimar-turgut-cansever (Eri-şim Tarihi: 27 Kasım 2021)

Cansever, T., 1981. Thoughts and Architecture, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Cansever, T., Öğün, M. ve E. ve Cansever, F., 1992, Demir Evler, Tasarım, 28, 102-111.

Demirgüç U., 2006. Mimarlıkta Eleştirel Bölgeselcilik ve Turgut Cansever.

(Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Ensti-tüsü, İstanbul

Düzenli, H. İ. ve Aydın, E. (2004) Akdeniz’de Mimarlık Teorisi ve Pratik: Akde-niz ve İslam Medeniyetleri Bağlamında Turgut Cansever’in AkdeAkde-niz Pro-jeleri. International Gazimağusa Symposium 2004, Gazimağusa, 102-114.

Frampton, K., 2002. Towards a Critical Regionalism: Six Points for an Architec-ture of Resistance. In: The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern CulArchitec-ture, Foster, H. (Ed.), New Press, New York, ISBN-10: 1565847423, pp: 16-29.

Kavalcı Sağlam, E. (2019). Turgut Cansever’in Düşüncesinde Şehir ve İstanbul.

(Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Kural, A. (2015). Milas Bozalan Dağ Köyünde Geleneksel Taş Ev. https://

www.mimarizm.com/ilk-yapi/milas-bozalan-dag-koyunde-gelenek-sel-tas-ev_123091 (Erişim Tarihi: 27 Kasım 2021)

The Aga Khan Award for Architecture, Demir Holiday Village, 1987

Uçar, S. (2019). Turgut Cansever’in Varlık ve Bölgeselcilik Kavramı Üzerinden Mimari Tasarıma Etkisi, 3rd International Symposium on Innovative Ap-proaches in Smart Technologies (ISAS) 2019, Ankara, 259-263.

Setenay Uçar 96.

Uluçay, N. (2018). Turizmin Geleneksel Bodrum Konut Yapısı Ve Kent Sakinleri Üzerindeki Etkisi. International Journal of Social Science. 72, 299-310.

doi: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS779

Bölüm 6

ŞEHİR PLANLAMADA HALK KATILIMI VE