Delillerin Çokluğunun (Kesret-i Edille) Tercih Sebebi Olup

Şeyhayn arasındaki meşhûr ihtilaflar arasında, süvarinin savaş ganimetinden ne kadar pay alacağı konusu vardır. Ebû Hanîfe bu konuda süvarinin atına bir hisse ve kendisine bir hisse olmak üzere iki hisse alacağını söylemektedir. Ebû Yûsuf ise süvarinin atına iki hisse ve kendisine bir hisse olmak üzere toplamda üç hisse alacağını söylemektedir.279 _{Bu konuda iki tarafında rivayetlerden delilleri vardır.}

Bizim burada ihtilaf olarak dikkat çekmek istediğimiz iki unsur mevcuttur. Bunlardan birincisi Ebû Yûsuf, Serahsî’nin ifadesiyle280 bu konuda hadisin zahiriyle amel etmiştir. Serahsî’nin bu ifadesinden yola çıkarak da Ebû Hanîfe ise hayvanın, müslüman bir şahıstan daha fazla pay sahibi olamayacağını söyleyerek281

zâhire bağlı kalmadığını söylememiz mümkün olacaktır. Yani bu haliyle, bu örnek “Zâhir Olanı Önceleme” başlığının örneği olarak verebilirdi. Fakat burada kanaatimizce önemli olan ihtilafın ikinci sebebidir. Bu sebebe geçmeden önce, Hanefî mezhebi usulüne göre tercih sebeplerinde çokluğun herhangi bir şekilde etkili olmadığını anlatmamız gerekecektir:

Teâruz vuku bulduğunda bundan çıkış yolu teâruz durumunda olan delillerden birini diğerine tercihi gerektiren bir vasıf ile tercih etmektir.282

Âdil şâhidin, birden çok fâsık şâhide tercih edilmesi buna örnek olarak verilebilir. Çünkü

278 _{Nesefî, Keşfu’l-esrâr, II, 99; Dihlevî, İfâdatu’l-envâr, s. 335; Molla Cîven, Nûru’l-envâr,}

I, 561.

279 _{Tahâvî, Muhtasaru İhtilâfi’l-ulemâ, III, 437} 280 _{Serahsî, el-Mebsût, XV, 4.}

281

Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 19.

282 _{Nesefî, Metnu’l-Menâr, s. 26. ( دﺣأ لﺿﻓ نﻋ ةرﺎﺑﻋ وھو ﺢﯾﺟرﺗﻟا ﮫﯾﻓ لﯾﺑﺳﻟا نﺎﻛ ﺔﺿرﺎﻌﻣﻟا تﻣﺎﻗ اذإو}

ﺛﻣﻟا ًﺎﻔﺻو رﺧﻵا ﻰﻠﻋ نﯾﻠ )

tercih illetteki kuvvet ile olur, illetlerin çokluğu ile değil. Aynı sebepten dolayı dört âdil şâhit, iki âdil şâhide tercih edilmez.283

Bir başka kıyas, teâruz durumunda iki kıyastan birini desteklese dahi bu bir tercih sebebi olmaz, böyle bir tercih bâtıldır. Ayet ve hadisler arası tearuzda da böyledir. Yani biri diğerine tearuzda bulunan ayet ve hadis, başka bir ayet ve hadisten dolayı tercih edilmez.284

Bunlar ancak tearuz durumunda birinin diğerinden daha kuvvetli olmasından dolayı tercih edilir. Mesela eseri sahih olan hafî kıyas, eseri fâsid olan celî kıyasa öncelenir. Aynı şekilde, meşhûr hadis, haber-i vâhide öncelenir. Müfesser ayet, mücmel ayete öncelenir. Yani tercih sebebi kesinlikle delillerin çokluğu değildir. Hanefîlere göre tercih sebebi, delillerin kuvvetine göredir.285

Şimdi bizim için daha önemli olan ikinci ihtilaf sebebine dönecek olursak: Ebû Yûsuf kendi görüşünü açıklarken cümlesine“ _{نﯾﻣﮭﺳ سرﻔﻠﻟ نأ رﺎﺛﻵاو ثﯾدﺎﺣﻷا نﻣ َءﺎَﺟ ﺎﻣ}

ﮫﯾﻠﻋ ﺔﻣﺎﻌﻟاو ﻖﺛوأو كﻟذ نﻣ رﺛﻛأ ﺎﻣﮭﺳ لﺟارﻠﻟو” diye başlayıp, durumun hayvan ve müslüman kıyaslaması olmadığını; eğer böyle düşünülecekse Ebû Hanîfe’nin görüşüne göre de, müslüman ile bir hayvanın eşit tutulduğunu söylemiştir.286

Ebû Yûsuf’a ait olan yukarıda verdiğimiz cümleden anladığımız kadarıyla, bu konuda gelen rivayetlerin tercih edilmesini üç şeye dayandırmaktadır: Ebû Yûsuf’un görüşünü destekleyen rivayetlerin çokluğu, daha güvenilir oluşu ve cumhûrun buna göre amel etmesi. Dikkat edilirse bunlardan ilki, rivayetlerin çokluğudur. Yani Ebû Yûsuf ilk planda çokluğu tercih sebebi olarak görmektedir. Çünkü söz konusu cümlesindeki “ نﻣ كﻟذ”den kastı, hemen bir önceki cümlede zikredilen ve Ebû Hanîfe’nin dayandığı, Hz. Ömer’in (r.a.) süvariye toplamda iki pay verilmesi uygulamasını onayladığına dair olan rivayettir. Halbuki yukarıda da anlatıldığı üzere Hanefî mezhebi usûlüne göre

283

Molla Cîven, Nûru’l-envâr, II, 93.

284 _{Nesefî, Metnu’l-Menâr, s. 26. ( ةوﻘﺑ ﺢﺟرﺗﯾ ﺎﻣﻧإو بﺎﺗﻛﻟاو ثﯾدﺣﻟا اذﻛو رﺧآ سﺎﯾﻘﺑ سﺎﯾﻘﻟا ﺢﺟرﺗﯾ ﻻ ﻰﺗﺣ}

ﮫﯾﻓ)

285 İbn Nüceym, Fethu’l-Gaffâr, s. 414; Dihlevî, İfâdatu’l-envâr, s. 452; Molla Cîven,

Nûru’l-envâr, II, 94.

286 _{Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 29. ( :ُلوُﻘَﯾ ﻰَﻟﺎَﻌَﺗ ُ ﱠ� ُﮫَﻣ ِﺣَر َﺔَﻔﯾِﻧَﺣ وُﺑَأ ُمﱠدَﻘُﻣْﻟا ُﮫﯾِﻘَﻔْﻟا َنﺎَﻛ َو :فُﺳوُﯾ وُﺑَأ َلﺎَﻗ}

.ٌمْﮭَﺳ ِسَرَﻔْﻠِﻟ َو ،ٌمْﮭَﺳ ِلُﺟﱠرﻠِﻟ ﺔَﻣﯾِﮭَﺑ ُل ِّﺿَﻓُأ َﻻ :َلﺎَﻗ َو ﺞﺗﺣﯾو .ٍمِﻠْﺳُﻣ ٍلُﺟَر ﻰَﻠَﻋ ﻲِﺑَأ ِنْﺑ ِرِذْﻧُﻣْﻟا ِنَﻋ ِث ِرﺎَﺣْﻟا ِنْﺑ ﺎﱠﯾ ِرَﻛَز ْنَﻋ ﺎَﻧﺛدَﺣ ﺎَﻣِﺑ ِرﺎَﻔْﻠِﻟ ِمﺎﱠﺷﻟا ِضْﻌَﺑ ﻲِﻓ َمﱠﺳَﻗ ُﮫْﻧَﻋ ُ ﱠ� َﻲ ِﺿَر ِبﺎﱠطَﺧْﻟا ِنْﺑ َرَﻣُﻌِﻟ ﻼِﻣﺎَﻋ ﱠنَأ ِّﻲِﻧاَدْﻣَﮭْﻟا َﺔَﺻﯾِﻣَﺧ َﻣُﻋ ﻰَﻟِإ َكِﻟَذ َﻊِﻓُرَﻓ ؛ٌمْﮭَﺳ ِلُﺟﱠرﻠِﻟ َو ٌمْﮭَﺳ ِس َر ْﮭَﺳ ِس َرَﻔْﻠِﻟ ُلَﻌْﺟَﯾ َو ِثﯾِدَﺣْﻟا اَذَﮭِﺑ ُذُﺧْﺄَﯾ َﺔَﻔﯾِﻧَﺣ وُﺑَأ َنﺎَﻛَﻓ ؛ُهَزﺎَﺟَأ َو ُﮫَﻣﱠﻠَﺳَﻓ ُﮫْﻧَﻋ ُ ﱠ� َﻲ ِﺿَر ِرﺎَﺛﻵا َو ِثﯾِدﺎَﺣَﻷا َنِﻣ َءﺎَﺟ ﺎَﻣ َو ،ﺎًﻣْﮭَﺳ ِلُﺟﱠرﻠِﻟ َو ﺎًﻣ ْنِﻣ ُرَﺛْﻛَأ ﺎًﻣْﮭَﺳ ِلُﺟﱠرﻠِﻟ َو ِنْﯾَﻣْﮭَﺳ ِسَرَﻔْﻠِﻟ ﱠنَأ ِﮫْﯾَﻠَﻋ ُﺔﱠﻣﺎَﻌْﻟا َو ،ُﻖَﺛ ْوَأ َو َكِﻟَذ )

çokluk bir tercih sebebi değildir.287 Yani bize göre Ebû Yûsuf burada hocasının usulüne aykırı davranmış olmaktadır. Serahsî ise Şeyhayn’ın râvîlerin çokluğu ile tercihi reddettiklerini söylemektedir.288 Buna rağmen yukarıda zikrettiğimiz “ نﻣ رﺛﻛأ

كﻟذ” sözü bizzat Ebû Yûsuf’a ait olan bir sözdür ve açıkça bizim iddiamıza delâlet etmektedir. Serahsî’nin ise ilgili yerde bizzat Ebû Yûsuf tarafından yapılan ve kesret- i ruvâtın tercin sebebi olmadığına dair bir açıklaması ya da kavillerinden çıkarılan bir delâleti yoktur. Bunlar da, bizim iddiamızı kuvvetlendirmektedir. Buna ek olarak, Ebû Yûsuf’un bu cümlesinden kastının meşhûr derecesine varmış olan rivayetler olduğunu zannetmiyoruz. Zira Ebû Hanîfe dönemine kadar meşhûr olmayan rivayetin -Ebu Hanife de söz konusu rivayetlerden haberdardır ki, 3 pay görüşünü

nakzedecek eleştiriler getirmiştir- Ebû Hanîfe’den sonra meşhûr olması çok düşük ve

çok zayıf bir ihtimaldir.

Sonuç olarak biz bu konuda ihtilafın iki yerden neşet ettiğini düşünüyoruz: Birincisi, Serahsî’nin ifadesiyle Ebû Yûsuf’un hadisin zahiriyle amel etmesi, ikincisi ise rivayet çokluğunun Ebû Yûsuf’a göre bir tercih sebebi sayılması.

Ebû Yûsuf’un Ebu Hanîfe’nin fıkhı usûlüne aykırı olarak kesret-i edilleyi kullandığının bir başka örneği de, müzâraat ve müsâkât akitlerinde karşımıza çıkmaktadır. Zira bilindiği olduğu üzere bu iki akdi de Ebû Hanîfe kabul etmemektedir. Ebû Yûsuf hocasının görüşünü verdikten sonra, ona muhâlefet ederek kendi görüşünü de açıklamaktadır. Açıklarken de, yine kendi delillerinin “رﺛﻛأ” olduğunu söylemektedir.288F

289

Bu vesileyle Ebû Yûsuf’un müzâraat ve müsâkât akitlerinde zaruret prensibine dayanması tespiti289F

290 _{en baştan yanlış olduğunu}

zikretmemizde fayda vardır. Zira buradaki sebep, delilleri farklı kabullerden kaynaklıdır. Yoksa zaruret prensibiyle bir alakası yoktur.

287 Nesefî, Metnu’l-Menâr, s. 19. (ﺔﯾرﺣﻟاو ةروﻛذﻟﺎﺑو ددﻌﻟا لﺿﻔﺑ ﻊﻘﯾ ﻻ ﺢﯾﺟرﺗﻟاو)

288 _{Serahsî, el-Usûl, II, 24. Aynı yerde İmam Muhammed’in râvîlerin çokluğunu tercih sebebi}

saydığını söylemektedir.

289

Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 102. ( َكِﻟَذ ﱠنَأ ُمَﻠْﻋَأ ُ ﱠ� َو ،َكِﻟَذ ﻲِﻓ ﺎَﻧْﻌِﻣَﺳ ﺎَﻣ ُنَﺳْﺣَأ َنﺎَﻛَﻓ :فُﺳوُﯾ وُﺑَأ َلﺎَﻗ ا مﯾِﻘَﺗْﺳُﻣ زِﺋﺎَﺟ ﺑﺗ

َﻷ ؛ َرَﺑْﯾَﺧ ِةﺎَﻗﺎَﺳُﻣ ﻲِﻓ َمﱠﻠَﺳ َو ِﮫْﯾَﻠَﻋ ُ ﱠ� ﻰﱠﻠَﺻ ِ ﱠ� ِلوُﺳَر ْنَﻋ ، ْتَءﺎَﺟ ﻲِﺗﱠﻟا َثﯾِدﺎَﺣَﻷا ﺎﻧﻌ َءﺎَﺟ ﺎﱠﻣِﻣ مﻋأو رﺛْﻛأ َو ﺎَﻧدﻧﻋ ُﻖَﺛ ْوَأ ﺎَﮭﱠﻧ

ِثﯾِدﺎَﺣَﻷا نﻣ ﺎَﮭﻓ َﻼﺧ ﻲِﻓ) ₂₉₀

2. Muarız Olan Âm ve Hâssın Tarihlerinin Bilinmemesi Durumunda