Değerlerin Sınıflandırılmasına ĠliĢkin Kuramcılarım YaklaĢımları

hem de örtük program dâhilinde çeĢitli uygulamalar ile yürütülmektedir (EkĢi ve KatılmıĢ, 2011: 13).

2.1.5.3 Değerlerin Sınıflandırılmasına ĠliĢkin Kuramcılarım YaklaĢımları

Sosyal bilimlerde dâhil birçok disiplin tarafından incelenen değerler hakkında çeĢitli sınıflandırmalar yapılmıĢtır. Bu sınıflandırmalardan bazılarına aĢağıda yer verilmiĢtir.

1- Milton Rokeach‟ın Değer Sınıflandırması: Rokeach (1973) değerleri kiĢinin

ileriki yaĢamına rehberlik eden ilkeler olarak tanımlamıĢ, topluma bakan yönüyle tavır ve davranıĢlar üzerinde de etkisi olduğunu ifade etmiĢtir. Rokeach‟ın değer algısı incelendiğinde, değerlerin hem değiĢken hem de kalıcı olması gerektiği; değiĢim olmadığı taktir de toplumun ve toplumu oluĢturan bireylerin geliĢime kapalı olacağı, sürekli değiĢtiği taktir de de istikrar sağlayamayacağı üzerinde durulmuĢtur. Ancak bu dengeyi oluĢturan toplumların istedikleri Ģekilde sosyal sistemi oluĢturdukları ve dolayısıyla süreklilik kazandıkları belirtilmiĢtir.

Rokeach, değerleri “amaç değerler” ve “araç değerler” olarak iki kategoriye ayırmıĢ, her bir kategoride on sekiz değer olmak üzere toplam otuz altı alt değer oluĢturmuĢtur. Bu ana değer ve alt değerlere ait Ģema Tablo 1‟de verilmiĢtir (Keskin, 2008: 9; Karababa, 2015: 9);

21

Tablo 1. Milton Rokeach‟ın Değer Sınıflandırması

Amaç Değerler Araç Değerler

Bilgelik Cesur Olma

Mutluluk Affedici Olma

Özgürlük Temiz Olma

EĢitlik NeĢe

Heyecanlı Verici Bir Hayat Yeteneklilik

BaĢarma Duygusu Entelektüel

BarıĢ Ġçinde Bir Dünya Bağımsızlık

Rahat Bir YaĢam Sevecen Olma

Gerçek Dostluk Özdenetim

Güzellikler dünyası Sorumluluk

Ġç Düzen Ġtaatkâr Olma

Ailenin Güvenliği Yardımseverlik

Ulusal Güvenlik GeniĢ GörüĢlü Olma

Toplum Onayı (Kabul Görme) Hırslı Olma

Özsaygı Dürüstlük

Gerçek Sevgi Yaratıcılık

Haz (Zevk) Mantıklılık (tutarlı olma)

KurtuluĢ Kibar Olma

2- Shalom Schwartz‟ın Değer Sınıflaması: Schwartz (1992) için değer, bireye

yol gösteren ve karĢılaĢtıkları durumları değerlendirmeleri açısından rehberlik eden amaçlar olarak tanımlamıĢtır. Schwartz, incelediği kültürler arasında değerler hakkında yaptığı çalıĢmada, değerleri on farklı boyutta ele almıĢtır (Bardi ve Shwartz, 2003: 1208-1209);

22

 Güç (Power): Ġtaat ettirme gücü (Otorite), birey ve kaynaklar üzerindeki

kontrol, zenginlik, sosyal statü.

 Başarı (Achievement): Tutku, olgunluk (yetkin olma), baĢarılı olma, etkili

olma

 Hazcılık (Hedonism): Hayattan lezzet almak, zevk

 Uyarılma (Stimulation): Cesaretli ve giriĢimci olma, heyecanlı bir hayat  Öz-yönelim (Self-Direction): kendi hedeflerini seçme, bağımsızlık, meraklı

olma, yaratıcılık

 Evrenselcilik (Universalism): Açık görüĢlü olma, insanların ve doğanın

iyiliğini gözetmek, hoĢgörülü olma ve sosyal adalet, eĢitlik

 İyilikseverlik (Benevolence): Yararlı olma, affedici olma, dürüstlük, sorumlu

olma, sadık olma.

 Geleneksellik (Tradition): Sahip olduklarını kabullenme, mütevazi yaĢama,

dindar olma, geleneklere saygı gösterme, ılımlı olma.

 Uyumluluk (Conformity): Ebeveynlere ve yaĢlılara değer verme, nezaket

sahibi olma, itaatkâr olma, öz- disiplinli olma.

 Güvenlik (Security): Toplumun düzeni, ailenin ve ulusun güvenliği, sağlık

23

ġekil 1: Schwartz‟ın Sınıflamasında Değerler ve Arasındaki ĠliĢki Gösteren Yapısal ġema (Devos, Spini ve Schwartz, 2002; akt. Karababa, 2015: 11 )

Schwartz (1992), sınıflamasında bulunan bu on ana değeri karĢılıklı zıtlık ve uyumluluk esasına göre iki kategoriye ayırmıĢtır. Bu kategorilerden birincisi DeğiĢime Açıklık (openness to change)- Muhafaza Etme (conservation), ikincisi ise Kendini aĢma (self-transcendence), Kendini GeliĢtirme (self-enhancement) olarak adlandırılmıĢtır. Buna göre DeğiĢime Açıklık, “Öz- yönelim” ve “Uyarılma”; Muhafaza Etme, “Güvenlik”, “Uyum” ve “Geleneksellik” ; Kendini aĢma, “Ġyilikseverlik”, “Evrenselcilik”; Kendini GeliĢtirme, “Güç” ve “BaĢarı” değerlerini içermektedir. Yukarıda bulunan ġekil 1‟ de birbirleriyle uyum içerinde olan değerlerin yan yana, birbirleriyle zıt olan değerlerin ise karĢılıklı olduğu görülmektedir (Karababa, 2015: 11).

3- Clare W. Graves‟in Değer Sınıflaması: Graves (1970), her alanın kendine

24

üst seviyeye çıkabileceğini ifade etmiĢtir. Bir üst seviyeye çıkan birey, bulunduğu yere uyum sağlayamazsa bir önceki seviyeye geri dönecek; uyum sağlarsa bulunduğu seviyeye uygun değer yargılarını benimseyip Ģekillendirecek ve sürekliliğini sağlamak adına tedbir alacaktır. Graves (1970),varoluĢ basamaklarını hiyerarĢik bir düzen içerisinde yedi basamak Ģeklinde sınıflandırmıĢtır (akt. Karababa, 2015: 12). Buna göre :

 Tepkisel Var Olma: Bu basamakta değer, tepkisel olarak ortaya çıkar ve acıyı dindiren olgu değerdir.

 Geleneksel Var Olma: Var olma çabasına bağlı olarak insan, neslini devam ettirmek ister. Bu basamakta değer, güvenlik ihtiyacı olarak belirlenmiĢtir.

 Ben Merkezli Var Olma: Bu basamakta birey kendinin farkına varmakta ve hayatın devamı için otorite kurmaya ve çevreyi kendi ihtiyaçları kullanmaya baĢlamaktadır. Bu basamakta değer, bu duruma bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.  Özverili Var Olma: Dinin ön planda olduğu bu basamakta değerleri Tanrı‟nın ölçütleri belirler. Bu sebeple birey dünyadan çok öldükten sonraki yaĢantısı için bir Ģeyler yapma gayreti içerisindedir.

 Materyalist Var Olma: Bu basamakta birey dünyayı keĢfetmek ve otorite kurmak ister. ġan, Ģöhret, baĢarılı olma, rekabet, sahip olma, giriĢimcilik gibi değerler ön plandadır.

 Toplumsal Var Olma: Bu basamakta insanî değerler ön planda olup; saygın olma, hoĢgörü, haz, iletiĢim kurma gibi değerler önceliklidir.

 VaroluĢ: Bu basamakta toplumun çıkarı, özgürlük, farklı değerlere saygı göstermek, otoriteyi sarsan durumlara karĢı itiraz etmek ön plandadır.

4- Eduard Spranger „in Değer Sınıflandırması: Spranger (1928), bireyin

benimsediği değerlere göre kiĢilik yapılarını incelemiĢ ve altı kiĢilik yapısından oluĢan bir model oluĢturmuĢtur. Buna göre (akt. Göngör, 2000: 59):

 Bilimsel Değerler: Gerçeklik, eleĢtirel düĢünme, bilgi ve muhakeme etme

önceliklidir. Bu değerlere sahip olan kiĢi akılcı, deneysel ve entelektüel yapıdadır.  Sosyal Değerler: YardımlaĢma, bencil olmama, sevme gibi insanî değerler

ön plandadır. Bu değerlere sahip olan birey sıcak kanlı ve insancıldır.

 Politik değerler: Otoriter olma, kiĢisel güç ve Ģöhret her Ģeyin üstündedir.