Değerlerin Sınıflandırılması

Değerlerle ilgili yapılan sınıflamalardan en çok kabul edilen ve bilineni, Spranger, Rokeach ve Schwartz‟ın yapmıĢ olduğu sınıflandırmalardır.

Spranger değerleri altı temel gruba ayırmıĢ olup bu değer grupları estetik, kuramsal, ekonomik, siyasi, sosyal ve dinî değer gruplarıdır. Bu değer sınıflamaları daha sonraki yıllarda Allport ve arkadaĢları tarafından ölçeğe dönüĢtürülmüĢ ve bu değer gruplarının açıklamaları aĢağıdaki Ģekilde ifade edilmiĢtir (AkbaĢ, 2004):

Bilimsel Değer: Gerçeğe, bilgiye, muhakemeye ve eleĢtirel düĢünceye önem

Ekonomik Değer: Yararlı ve pratik olana önem verir. Ekonomik değerlerin

hayatta önemsenmesi gerektiğini belirtir.

Estetik Değer: Simetri, uyum ve forma önem verir. Birey, hayatı olayların bir

çeĢitliliği olarak görür. Sanatın toplum için zorunluluk olduğunu düĢünür.

Sosyal Değer: BaĢkalarını sevme, yardım ve bencil olmama esastır. En yüksek

değer insan sevgisidir. Bu insan, sevgisini insanlara sunar. Nazik ve sempatiktir. Bencil değildir.

Politik Değer: Her Ģeyin üstünde kiĢisel güç, etki ve Ģöhret vardır. Esas olarak

kuvvetle ilgilidir.

Dini Değer: Evreni bir bütün olarak kavrar ve kendisini onun bütünlüğüne

bağlar. Dini uğrunda dünyevi hazları feda eder.

Rokeach (1973) ise değerlerden bahsederken değerleri iki gruba ayırmaktadır. Bu değerler, amaç değerler ve araç değerlerdir. Bu sınıflamada amaç ve araç değer gruplarında on sekizer tane değer vardır. Bunlar:

Amaç Değerler: YaĢamın temel amaçlarını içerir. KiĢisel ve sosyal değerlerdir. Tercih

edilen hedeflerdir. KiĢi veya toplum merkezlidir. BarıĢ, eĢitlik, mutluluk, erdem, baĢarılı olma, kendine saygı, özgürlük, aile güvenliği, ulusal güvenlik vb.

Araç Değerler: Amaç değerlere ulaĢmak için davranıĢ kalıplarını ifade eder. Tercih

edilen davranıĢ kalıplarıdır. Ahlaki değerler ve yeterlik değerleridir. Cesaretli, mantıklı, sorumluluk sahibi, kibar, dürüst, hırslı, yardımsever neĢeli, sevecen vb.

Schwartz (1992) ise, bu sınıflamalardan farklı olarak değerleri, güdüsel yönden 10 farklı değer türünde gruplandırmıĢ ve bu tüm gruplarda 56 tane değer belirlemiĢtir. Bu 10 değer türünün varlığını kanıtlamak için 44 ülkede çalıĢma gerçekleĢtirmiĢtir. Schwartz‟ın kuramındaki değer tiplerinin, güdüsel amaçları gereğince, birbirleriyle uyum ya da çeliĢki içinde olabilecek nitelikte oldukları görülmektedir. Ayıca Schwartz‟ın kuramına göre, değerler kültürel ve bireysel olmak üzere iki düzeydedir. Kültürel düzeyde değerler, toplumun genelinin paylaĢtığı, toplumsal normlara dayanan

soyut fikirler olarak belirtilmektedir. Bireysel düzeyde ise değerler, bireyin yaĢamını yönlendirmedeki önemi açısından ele alınmaktadır ( akt: ĠĢcan, 2007).

Schwartz‟ın değer sınıflandırmasında yer alan 10 farklı değer türünün tanımları ve hangi özel değerleri içerdikleri aĢağıdadır (Ros ve diğerleri, 1999):

Güç (power): Sosyal statü, insanlar ve kaynaklar üzerine denetim gücü (Sosyal güç sahibi olmak, otorite sahibi olmak, zengin olmak, toplumdaki görüntüyü koruyabilmek, insanlar tarafından benimsenmek).

BaĢarı (achievement): Toplumsal standartları temel alan kiĢisel baĢarı yönelimi (BaĢarılı olmak, yetkin olmak, hırslı olmak, baĢkaları üstünde etkili biri olmak).

Hazcılık (hedonism): Bireysel zevke, hazza yönelim (Zevk, hayattan tat almak).

Uyarılım (stimulation): Heyecan ve yenilik arayıĢı (Cesur olmak, dinamik ve heyecanlı bir yaĢama sahibi olmak).

Özyönelim (self-direction): DüĢünce ve eylemde bağımsızlık [Yaratıcı olmak, merak duyabilmek, özgür olmak, kendi amaçlarını seçebilmek, bağımsız olmak (Kendine saygısı olmak)].

Evrenselcilik (universalizm): AnlayıĢlılık, hoĢgörü ve tüm insanların ve doğanın iyiliğini gözetmek (Açık fikirli olmak, erdemli olmak, toplumsal adalet, eĢitlik, dünyada barıĢ istemek, güzelliklerle dolu bir dünya, doğayla bütünlük içinde olmak, çevreyi koruma, iç uyum).

Ġyilikseverlik (benevolence): KiĢinin yakın olduğu kiĢilerin iyiliğini gözetme ve geliĢtirme (Yardımsever olmak, dürüst olmak, bağıĢlayıcı olmak, sadık olmak, sorumluluk sahibi olmak, gerçek arkadaĢlık, olgun sevgi, manevi bir hayat, anlamlı bir hayat, alçak gönüllü olmak).

Geleneksellik (tradition): Kültürel ya da dinsel töre ve fikirlere saygı ve bağlılık [Alçakgönüllü olmak, dindar olmak, hayatın kiĢiye verdiklerinin kabullenilmesi, geleneklere saygılı olmak, ılımlı olmak (Dünyevi iĢlerden el ayak çekmek), mahremiyet].

Uyma (conformity): BaĢkalarına zarar verebilecek ve toplumsal beklentilere aykırı olabilecek dürtü ve eylemlerin sınırlandırılması (Naziklik, itaatkâr olmak, anne babaya ve yaĢlılara değer vermek, kendini disiplin altına almak).

Güvenlik (security): Toplumun, var olan iliĢkilerin ve kiĢinin kendisinin huzuru ve sürekliliği (Ulusal güvenlik, toplumsal düzenin sürmesini istemek, temiz olmak, aile güvenliğine sahip olmak, iyiliğe karĢılık vermek, bağlılık duygusu, sağlıklı olmak).

Spranger, Rokeach ve Schwartz‟ın dıĢında Nelson (1974); değerleri bireysel değerler, grup değerleri ve sosyal değerler olarak sınıflandırmaktadır (akt: Naylor ve Diem,1987). Güngör (1998) ise değerleri estetik, teorik, iktisadi, siyasi, sosyal ve dinî değerler olmak üzere altı grupta toplamak ve bu değerlerin insan hayatının belirli temel sahaları olduğu ve bireylerin, kendi hayatında bunlara değiĢik oranda kıymet vererek bunlar karĢısında tavır almakta olduğunu ifade etmektedir.

Kale (2004) de değerlerin, evrensel ve kültürel olmak üzere iki boyutlu olup bireylerin eylemlerinde farklı yorumlara, farklı yaĢantıların ve olguların ortaya çıkmasına yol açtığına dikkat çekmektedir. Ercan (2001) ise, yapmıĢ olduğu çalıĢmada, değerleri ulusal ve evrensel değerler olarak ele almıĢtır. Bu çalıĢmada ulusal değerler; millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, kahramanlık, dil, gelenek görenekler ile ulusal marĢ, bayrak ve ulusal bayramların oluĢturduğu ulusal simgelerdir. Yine bu çalıĢmada; demokrasi, insan hakları ve özgürlükleri, bağımsızlık, uygarlık, barıĢ, hoĢgörü, saygı, sevgi, anlayıĢ, uzlaĢma, bilim, eĢitlik, çevre duyarlılığı, sanat değerleri ise evrensel değerler olarak belirtilmiĢtir.

Canatan (2004) ise değerleri, geleneksel ve modern değerler olarak sınıflamıĢtır. Değerlerle ilgili yapılan çeĢitli sınıflandırmalar olmasına rağmen, özellikle son zamanlarda değerler üzerine yapılan yurt içi ve yurt dıĢı çalıĢmalara bakıldığında Schwartz‟ın yapmıĢ olduğu sınıflandırmanın daha fazla kullanılmakta olduğu görülmektedir.